91 ఏళ్ళ హౌషాబాయి పాటిల్‌ బ్రిటిష్‌ కార్యాలయాలపై దారుణమైన దాడులు చేసిన విప్లవాత్మక కార్యదర్శి. 1943`46 మధ్య, ఆమె అండర్‌ గ్రౌండ్‌లో ఉన్నప్పుడు, మహారాష్ట్రలోని సతారా ప్రాంతంలో ఆయుధాలు, బస్సులు మరియు పోలీస్‌స్టేషన్లను దోచుకుంది.
భార్యని పోలీస్‌ స్టేషన్‌ ముందే గాయపరుస్తున్నాననే విషయం అతనికి పట్టలేదు. హౌషాబాయి పాటిల్‌ తాగుబోతు భర్త, హౌషాబాయిని కనికరం లేకుండా కొడుతున్నాడు. ‘‘నా వీపు విపరీతంగా నొప్పి పుట్టింది ఆ దెబ్బలతో’’, ఆమె గుర్తుకు తెచ్చుకుంటూ చెప్పింది. ‘‘ఇది భవానీనగర్లో ఉన్న ఒక చిన్న పోలీస్‌ స్టేషన్‌ బయట జరిగింది. కానీ నలుగురు పోలీసుల్లో ఇద్దరు మాత్రమే అక్కడ ఉన్నారు. ఇంకో ఇద్దరు మధ్యాహ్నం భోజనానికని బయటికి వెళ్ళారు’’. ఇక సోయలో లేని ఆమె తాగుబోతు భర్త ఒక రాయినెత్తాడు. ‘‘ఇప్పుడు నిన్ను ఈ రాయితో బాది చంపేస్తాను’’ అని అతను రంకెలేశాడు.
ఇక దాంతో పోలీస్‌ స్టేషన్‌ లోపల ఉన్న ఇద్దరు పోలీసులు పరిగెత్తుకుని బయటకు వచ్చారు. ‘‘మా గొడవ సర్దడానికి ప్రయత్నించారు’’. హౌషాబాయి అక్కడే ఉన్న తన అన్నకి జరిగిన విషయం చెప్పడానికి ప్రయత్నిస్తోంది. ఆమె హింసించే భర్త దగ్గరకి మళ్ళీ వెళ్ళనని చెప్తోంది. ‘‘నేను వెళ్ళను. నేను ఇక్కడే ఉంటాను. మీ ఇంటి పక్కనే చిన్న స్థలం ఇవ్వమని చెప్పాను. నా భర్త దగ్గరికి వెళ్తే నన్ను ఖచ్చితంగా చంపేస్తాడు. నేను ఇక్కడే ఉండి ఉన్నదానితో తిని బతుకుతాను. అతనితో దెబ్బలు పడలేను’’ అని చెప్పాను. కానీ ఆమె అన్న ఆమెని బతిమలాడడం మొదలుపెట్టాడు.
పోలీసులు ఆ దంపతులతో చాలాసేపు మాట్లాడారు. వాళ్ళు ఆ జంటకు సంధి కుదిర్చి రైలెక్కించి వాళ్ళ ఊరు పంపబోయారు. ‘‘చివరికి వాళ్ళు టికెట్లు కూడా తెచ్చి మా చేతిలో పెట్టారు. నా భర్తకి చెప్పారు, నీ భార్య నీతో ఉండాలని నువ్వు అనుకుంటే, ఆమెని సరిగ్గా చూసుకో. అంతేకానీ కొట్టకు’’.
ఇంతలో హౌషాబాయి కామ్రేడ్లు పోలీస్‌ స్టేషన్‌ని లూటీ చేశారు. నాలుగు రైఫిళ్ళు ఎత్తుకుపోయారు. దీనికోసమే హౌషాబాయి, ఆమె అబద్దపు భర్తా, అన్నా అంత నాటకమాడి పోలీసుల దృష్టి మళ్ళించారు. ఇది 1943లో జరిగింది. ఆమెకు అప్పటికి 17 ఏళ్ళు. పెళ్ళయి మూడేళ్ళయింది. తన కొడుకు సుభాష్‌ని వాళ్ళ అత్త దగ్గర వదిలింది. ఆమె బ్రిటిష్‌ రాజ్‌కి ఎప్పుడు వ్యతిరేకంగా పనిచేస్తున్నా కొడుకుని అత్త దగ్గరే వదిలి వెళ్తుంది. ఇప్పటికీ ఆమెకి కోపంగానే ఉంది. దగ్గరగా 74 ఏళ్ళు గడిచిపోయినా ఆమె అబద్ధపు భర్త వారి నాటకం నిజమని నమ్మించడానికి ఆమెను చాలా గట్టిగా కొట్టాడు. ఇప్పుడు ఆమెకి 91 ఏళ్ళు. ఇప్పుడు ఆమె మాకు ఈ కథను మహారాష్ట్రలోని సాంగ్లీ జిల్లాలో విటా అనే నగరంలో చెప్తోంది. ‘‘నా కళ్ళు, చెవులు నన్ను ఇబ్బంది పెట్టి సవాలు చేస్తూనే ఉంటాయి, కానీ అంతా నేనే చెప్తాను.’’
నేను ఆ పెట్టె మీద నిద్రపోకూడదు, ఆ పెట్టెని మునగనీయకూడదు. నాకు బావిలో ఈత కొట్టడం వచ్చుగానీ ఈ నది నీళ్ళతో పొంగుతోంది. మాండవి నది చిన్న నదేమీ కాదు.
హౌషాబాయి పాటిల్‌ ఈ దేశ స్వాతంత్య్రం కోసం పోరాడిరది. ఆమె, ఆమెతో పాటు పనిచేసినవారు తూఫాన్‌ సేనలో భాగస్వాములు. 1943లో బ్రిటిష్‌ పాలన నుండి స్వాతంత్య్రం ప్రకటించిన ప్రతి సర్కార్‌ లేదా తాత్కాలిక, అండర్‌ గ్రౌండ్‌ ప్రభుత్వం యొక్క సాయుధ విభాగమే ఈ సేన. కుండల్‌లోని ప్రధాన కార్యాలయంతో, ప్రతి సర్కార్‌ దాదాపు 600 (లేదా అంతకంటే ఎక్కువ) గ్రామాలను ప్రభుత్వంలా నియంత్రించింది. హౌషాబాయి తండ్రి, గొప్ప పేరున్న నానా పాటిల్‌, ప్రతి సర్కార్‌ అధినేత.
1943 నుండి 1946 మధ్యలో హౌషాబాయి (ఎక్కువగా హౌషాతాయి అని పిలుస్తారు. అంటే మరాఠీలో అక్క అని అర్థం) బ్రిటిష్‌ రైళ్ళపై దాడి చేసి, పోలీసుల ఆయుధాలను లూటీచేసి, డాక్‌ బంగ్లాలను తగలబెట్టే బృందాలలో పనిచేసేది. ఆ రోజుల్లో డాక్‌ బంగ్లాలు పోస్టాఫీసులుగా, ప్రయాణించే అధికారులకు రెస్ట్‌ హౌస్‌లుగా, కొన్నిసార్లు తాత్కాలిక కోర్టు గదులుగా కూడా వాడేవారు. 1944లో ఆమె పోర్చుగీస్‌ ఏలుతున్న గోవాలోని ఒక అండర్‌ గ్రౌండ్‌ పనిలో, మాండవి నదిపై ఒక చెక్క పెట్టె మీద తేలుతూ అర్థరాత్రంతా ప్రయాణించింది. ఆమెతో ఉన్న కార్యకర్తలు ఆమెతో పాటే పక్కనే ఈదుకుంటూ వచ్చారు. కానీ ఆమె చెప్తుంది, ‘‘నేను చాలా చిన్న పనులు చేశాను, మా అన్న (పెద్దమ్మ కొడుకు) బాపు లడ్‌తో కలిసి. నేనేమీ పెద్ద గొప్ప పనులు చేయలేదు.’’
‘‘మా అమ్మ నాకు మూడేళ్ళుండగానే చనిపోయింది’’ అని ఆమె చెప్పింది. ‘‘మా నాన్న ఆ సమయానికి స్వాతంత్య్ర స్ఫూర్తితో నిండిపోయి ఉన్నాడు. అంతకు ముందు కూడా ఆయన జ్యోతిబా ఫూలే ఆలోచనలతో ప్రభావితమై ఉన్నాడు. ఆ తరువాత మహాత్మా గాంధీ ఆలోచనల ప్రభావం ఉండేది. ఆయన తలతి (గ్రామ అకౌంటెంట్‌) ఉద్యోగం వదిలేసి పూర్తి స్థాయి పోరాట యోధుడిగా మారాడు. మన స్వంత ప్రభుత్వమే ఆయన లక్ష్యం. అలానే బ్రిటిష్‌ ప్రభుత్వాన్ని కుదిరినంత కూలగొడితే వదిలించుకోవచ్చు అని కూడా అనుకున్నాడు.’’
నానా పాటిల్‌, అతని అనుయూయులపై వారెంట్లు వచ్చాయి. ‘‘వాళ్ళెవరికీ తెలియకుండా పని చేయవలసి వచ్చేది’’. నానా పాటిల్‌ ఒక ఊరి నుంచి ఇంకో ఊరికి తిరుగుతూ ప్రజలకు విప్లవంపై ఘాటైన ఉపన్యాసాలు ఇచ్చేవాడు. ‘‘ఆ తరువాత అతను మళ్ళీ కనుమరుగయ్యేవాడు. అతనితో పాటు ఉన్న 500 మందికి వారంట్లు జారీ చేయబడ్డాయి’’.
ఫోటో: ఎడమ : 1940లో హౌషాబాయి తండ్రి నానాపాటిల్‌, ఆజాద్‌ హింద్‌ సేన (నేతాజీ సుభాష్‌ చంద్రబోస్‌ వలన స్ఫూర్తి పొందిన దళం) కల్నల్‌ జగన్నాథరావు భోంస్లే (యూనిఫామ్‌లో ఉన్న వ్యక్తి)తో
కుడి: స్వాతంత్య్రం తరువాత దిగిన ఫోటోలో హౌషాబాయి (కుడి), ఆమె వదినలు యశోద బాయి (ఎడమ) రాధాబాయి (మధ్యలో)
అటువంటి తెగింపుకి చాలా మూల్యం చెల్లించవలసి ఉంటుంది. బ్రిటిష్‌ వారు అతని పొలాన్ని, ఆస్తిని అదుపులోకి తీసుకున్నారు. అతను అండర్‌ గ్రౌండ్‌లో ఉన్నాడు కానీ అతని కుటుంబం చాలా బాధలు పడిరది.
‘‘ప్రభుత్వం మా ఇంటిని సీల్‌ చేసేసింది. మేము వంట చేసుకుంటున్నాము. వాళ్ళు వచ్చేటప్పటికి వండుతున్న రొట్టెలు, వంకాయ పొయ్యి మీదే ఉన్నాయి. మా కోసం ఒక గది మాత్రమే వదిలారు. మా అమ్మమ్మ, నేను, మా అత్తా… చాలామంది అందులో ఉండేవాళ్ళం.’’
బ్రిటిష్‌ అధికారులు అదుపులోకి తీసుకున్న హౌషబాయి కుటుంబ ఆస్తులను వేలం వేయడానికి ప్రయత్నించారు, కానీ కొనేవారు లేకపోయారు. ప్రతి ఉదయం, సాయంత్రం గ్రామంలో చాటింపు వేసే వ్యక్తి (తలారి) వచ్చి గట్టిగా అరిచి చెప్పేవాడు ‘‘నానా పాటిల్‌ పొలాన్ని వేలంపాట వేస్తున్నారు’’ అని. కానీ జనాలు అనేవారు ‘‘మేమెందుకు నానా పొలాన్ని తీసుకోవాలి? అతను ఎవరినీ దోచుకోలేదు, చంపలేదు.’’
అయినా, ‘‘ఆ పొలాన్ని మేము దున్నుకోలేకపోయాము కాబట్టి మేము కూలి పనికి వెళ్ళవలసి వచ్చేది. కూలిపని అంటే తెలుసు కదా… మేము వేరే వారి పని చెయ్యాలన్నమాట.’’ కానీ పని ఇవ్వడానికి అందరూ భయపడేవారు. ఎందుకంటే మళ్ళీ బ్రిటిష్‌ వారు వారిని ఇబ్బంది పెడతారని. ‘‘కాబట్టి మాకు మా ఊరిలో పని దొరకలేదు.’’ ఆ తర్వాత ఒక మేనమామ రెండు ఎద్దులని, ఒక ఎడ్ల బండిని ఇచ్చాడు. ‘‘ఎడ్లబండిని అద్దెకు తిప్పి మేము కొంత సంపాదించుకోవచ్చు’’ అని.
మేము బెల్లము, వేరుశెనగలు, జొన్న ఒక ఊరి నుంచి ఇంకో ఊరికి తీసుకుపోయేవాళ్ళం. ఆ బండి ఏడే మచ్చింద్ర (నానా వాళ్ళ ఊరు) నుండి 12 కిలోమీటర్ల దూరంలో ఉన్న తాకారి గ్రామానికి వెళ్తే 3 రూపాయిలు వచ్చేవి. అదే 20 కిలోమీటర్ల దూరంలో ఉన్న కారాడ్‌కి వెళ్తే 5 రూపాయిలు వచ్చేవి. ఆ బండి వలన మాకొచ్చిన అద్దె అంతే.
స్వాతంత్య్ర సంగ్రామంలో తాను కొన్ని చిన్న చిన్న పనులు మాత్రమే చేశానని హౌషతాయి భావిస్తుంది.
‘‘మా అమ్మమ్మ పొలాల్లో నుంచి ఏవో తవ్వి తెచ్చేది. మా అత్త, నేను ఎద్దులను మేపేవాళ్ళం. మా బండి, జీవితాలు వాటిమీదే ఆధారపడి ఉన్నాయి, కాబట్టి వాటి కడుపు నింపడం చాలా ముఖ్యం. ఊరివాళ్ళు మాతో మాట్లాడేవారు కాదు. కిరాణా కొట్టు అతను మాకు ఉప్పు కూడా ఇచ్చేవాడు కాదు. ఇంకెక్కడైనా తెచ్చుకోమనేవాడు. కొన్నిసార్లు వేరే వారి ధాన్యం దంచడానికి, వాళ్ళు పిలవక పోయినా మేము వెళ్ళేవాళ్ళం, రాత్రికి తినడానికి ఏదోటి పెడతారని. మేము అత్తి పండ్లను తెచ్చుకుని కూరొండుకునేవాళ్ళం.’’
అండర్‌ గ్రౌండ్‌లో హౌషాబాయి పని సమాచారాన్ని సేకరించడం. ఆమె, మిగిలినవారు వాంగి (ఇప్పుడు సతారా జిల్లాలో ఉంది)లో చేసినట్లుగా డాక్‌ బంగ్లాలను తగలబెట్టడానికి కావలసిన సమాచారానికి కూపీ లాగేవారు. ‘‘ఎంతమంది పోలీసు వాళ్ళు ఉన్నారు, ఎప్పుడెప్పుడు వచ్చి పోతుంటారు… ఇది కనుక్కోవడమే వీరి పని’’ అని ఆమె కొడుకు అడ్వకేట్‌ సుభాష్‌ పాటిల్‌ చెప్పాడు. బంగ్లాలు తగలబెట్టే పని వేరేవారు చేసేవారు. ఆ ప్రాంతంలో చాలామంది ఉండేవారు ‘‘వారు అన్నింటినీ తగలబెట్టారు.’’
హౌషాబాయి లాగా వేరే ఆడవారు కూడా అండర్‌ గ్రౌండ్‌లో ఉండేవారా? అవును, ఆమె చెప్పింది. ‘‘షాలు తాయి (టీచర్‌ భార్య), లీల తాయి పాటిల్‌, లక్ష్మీబాయి నాయిక్‌ వాడి, రాజ్మతి పాటిల్‌… అలా కొందరుండేవారు.’’
హౌషాబాయి సాహసాలు చాలావరకు షెలర్‌ మామ, ప్రసిద్ధి చెందిన జి.డి.బాపు సావాసంలోనే జరిగేవి. షెలర్‌ మామ, కామ్రేడ్‌ కృష్ణ సాలుంకి కి మారుపేరు. (అసలు షెలర్‌ మామ 17వ శతాబ్దానికి చెందిన మరాఠా సైనికుడు).
ప్రతి సర్కార్‌, తూఫాన్‌ సేనలోని పెద్ద నాయకుడు బాపూ లాడ్‌. ‘‘అతను నా అన్న, నా పెద్దమ్మ కొడుకు’’ అని ఆమె చెప్పింది. ‘‘బాపు ఊరికూరికే కబురు పంపించేవాడు ‘ఇంట్లోనే కూర్చుండిపోకు’ అని. నేను, అతను అన్నా చెల్లెళ్ళుగా పనిచేశాము. అనుమానపడే అవకాశం వదులుకోరు జనాలు. కానీ, నా భర్తకు మేమిద్దరం అన్నాచెల్లెళ్ళమని తెలుసు. నా భర్త పేరు మీద కూడా వారంట్‌ జారీ చేశారు. మేము గోవా వెళ్ళినపుడు నేను, బాపు కలిసే
ఉండేవాళ్ళం’’. గోవాలో చేసిన సాహసం… సతారాలో ఉన్న సేనకు ఆయుధాలు రవాణా చేస్తూ పట్టుబడ్డ కామ్రేడ్‌ని పోర్చుగీసు పోలీసుల నుంచి తప్పించడం. ‘‘అక్కడ బల్‌ జోషి అనే ఒక కార్యకర్త ఆయుధాలు చేరవేస్తూ పట్టుబడ్డాడు. అతన్ని ఉరి తీసేవారు. ‘అతన్ని తప్పించేవరకు మనం వెనక్కి వెళ్ళకూడదు’ అని బాపు చెప్పాడు.’’ హౌషాబాయి జైల్లో ఉన్న జోషిని అతని చెల్లెలిగా వెళ్ళి కలిసింది. ‘‘పారిపోయే ప్రణాళికను కాగితంపై రాసి, దాన్ని నా కొప్పుముడిలో దాచిపెట్టి అక్కడికి వెళ్ళాను’’. అంతేకాక సేన కోసం పోలీసుల పాలు కానీ ఆయుధాలు కూడా తీసుకెళ్ళాలి. వెనక్కి వెళ్ళడమంటే చాలా ప్రమాదమే.
‘‘అప్పటికే పోలీసులు నన్ను చూసి గుర్తుపట్టేస్తున్నారు.’’ అందుకని రైలు కన్నా రోడ్డు మీద ప్రయాణించడం మంచిదని నిర్ణయించుకున్నారు. ‘‘కానీ మండవి నదిలో పడవ లేదు, కనీసం చేపలు పట్టే చిన్న పడవ కూడా లేదు. తరువాత ఇక ఈదుకుంటూనే పోవాలని అర్థమైంది. లేదంటే మేము కచ్చితంగా అరెస్టవుతాము. కానీ ఎలా దాటాలి? మేము చేపలు పట్టే వల లోపల ఉన్న ఒక పెద్ద పెట్టెని చూశాము.’’ పెట్టె మీద ఆమె బోర్లా పడుకొని ఆమె ఆ నదిని దాటింది. ఆమెతో పాటు ఆమె కామ్రేడ్లు పక్కనే ఈదుతూ వచ్చారు.
‘‘ఆ పెట్టె మీద పడుకుని ఉన్న నేను నిద్రలోకి జారుకోకూడదు. ఆ పెట్టె నీటిలో మునగకూడదు. నేను బావిలో ఈదగలను కానీ ఈ నది నిండుగా నీళ్ళు ఉన్నాయి. మాండవి నది చిన్నదేమీ కాదు. మా బృందంలో మిగిలిన వారు ఈత కొడుతున్నారు. నది నుండి బయటకు రాగానే వేసుకోవడానికి, వాళ్ళ తలలకు పొడి బట్టలు చుట్టుకున్నారు.’’ అలా ఈదుతూ వాళ్ళు ఆ నదిని దాటారు.
‘‘అలా మేము అడవిలోంచి నడుచుకుంటూ రెండు రోజుల్లో వచ్చేశాము. ఎలాగోలా అడవినుండే దారిని వెతుక్కున్నాము. మేము ఇల్లు చేరడానికి 15 రోజులు పట్టింది.’’ బాపు, హౌషాబాయిలు ఆయుధాలు వాళ్ళతో తీసుకురాలేదు కానీ రవాణాకు కావలసిన ఏర్పాట్లు చేశారు. ఇక జోషి చాలా రోజుల తర్వాత జైలు నుంచి విజయవంతంగా తప్పించుకుని వచ్చాడు.
ఆమె కళ్ళు మెరుస్తుండగా హౌషాబాయి ూARI బృందాన్ని అడిగింది, ‘‘అయితే ఇప్పుడు నన్నెక్కడికి తీసుకెళ్తున్నారు?’’
‘‘కానీ ఎక్కడికి, హౌషాబాయి?
‘‘మీ అందరితో పని చేయడానికి’’ అంది ఆమె నవ్వుతూ.
(పి.సాయినాథ్‌ పీపుల్స్‌ ఆర్కైవ్స్‌ ఆఫ్‌ రూరల్‌ ఇండియా వ్యవస్థాపకులు. ఆయన ఎన్నో దశాబ్దాలుగా గ్రామీణ విలేకరిగా పని చేస్తున్నారు. ‘‘ఎవ్రిబడి లవ్స్‌ ఎ గుడ్‌ డ్రాట్‌’’ పుస్తక రచయిత.)
(ఈ వ్యాసం ఆగష్టు 14, 2015న ూARI (పీపుల్‌ ఆర్కైవ్‌ రూరల్‌ ఇండియా)లో మొదటిసారి ప్రచురితమైనది.)
