పాలబుగ్గల జీతగాళ్ళే కండ్లల్ల మెదులుతుంటరు -అశోక్‌ కుంబము

ఆమె ‘మా భూమి సంధ్యక్క’గా తెలుసు. మొదటి తరం జననాట్యమండలి సభ్యురాలిగా కూడా తెలుసు. అనేక సభల్లో ఆమె పాట స్వయంగా విన్న. ఇక యూట్యూబ్‌ వచ్చిన తర్వాత ఆమె పాడిన ఎన్నో పాటలు చాలా సార్లు చూసిన, విన్న. కాని ప్రత్యక్ష పరిచయం ఎప్పుడూ లేదు. కలిసే అవకాశం కూడా దొరకలేదు. అక్క కూతురు చైతన్యతో కలిసిన స్నేహం మూలంగ ఈసారి వాళ్ళు అమెరికా రాగానే ఫోన్‌లో మాట్లాడి, ఎలాగైనా వెళ్ళి కలవాలని అనుకున్న. అలాగే వెళ్ళి కలవడమే కాదు, రెండు రోజులు వాళ్ళ దగ్గరే ఉండి ఎన్నో మాటలు, పాటలతో ఎంతో ఉద్వేగంగ గడిపినం. ‘మనోళ్ళు అనుకోగానే ఇంత ప్రేమతో మాట్లాడే మనుషులు ఎందుకు కరువవుతుండ్రు’ అనిపించింది. ఆ రెండు రోజుల్లో అక్క, తన సహచరుడు (లక్ష్మయ్య) తమ ఉద్యమ తొలినాళ్ళ ముచ్చట్లు ఎన్నో చెప్పిండ్రు. వాళ్ళ గుండె లోతుల్నుంచి వస్తున్న మాటలు అబ్బురపరిచినవి. వాళ్ళ జీవితానుభవాల లోతుల్లోకి పోయి మరిన్ని విషయాలు తెలుసుకోవాలని అనిపించింది. ‘కొలిమి’ కోసం ఇంటర్యూ చేద్దామనుకున్న. అయితే ఒక సామాజిక శాస్త్ర విద్యార్థిగా ఈ ముచ్చటకు ఉన్న సామాజిక ప్రయోజనం ఏంటి అని నాకు నేనుగా ప్రశ్నించుకున్న. ఈ ముచ్చట ద్వారా కేవలం అక్క జీవిత, ఉద్యమ ప్రయాణం లోతుపాతులను మాత్రమే కాదు, ఆ తరాన్ని విప్లవ పథంలో నడిపించిన చారిత్రక పరిస్థితుల గురించి కూడా అర్థం చేసుకోవచ్చని అనిపించింది.

నడుస్తున్న చారిత్రక క్రమంలో ఒక తరం మరో తరాన్ని నిరంతరంగా అంచనా వేస్తూనే ఉంటుంది. ఆ అంచనా తరాల మధ్య

ఉండే పోలికల గురించి, పెరుగుతున్న అంతరాల గురించి, పోలికల గురించి అంచనా వేయడం తేలికైన పనే. కానీ అంతరాల లోతు పట్టుకోవడమే కష్టం. అయితే అంతరాల గురించి మాట్లాడుకోవడమంటే కేవలం మారిన భౌతిక, సామాజిక, రాజకీయ పరిస్థితుల గురించి మాత్రమే కాదు, ఆయా తరాలు చేసే ఊహల గురించి, వాటిని నిజ జీవితంలో అనుభవంలోకి తీసుకు రావడానికి వ్యక్తులుగానో, సమూహంగానో చేసే వివిధ ప్రయత్నాల గురించి తెలుసుకోవడం కూడా. అయితే వ్యక్తుల సామాజిక ఊహలను (రశీషఱaశ్రీశీస్త్రఱషaశ్రీ ఱఎaస్త్రఱఅa్‌ఱశీఅ) అర్థం చేసుకోవడమంటే ప్రముఖ సామాజిక శాస్త్రవేత్త జ ఔతీఱస్త్రష్ట్ర్‌ వీఱశ్రీశ్రీర అన్నట్లు వ్యక్తుల వ్యక్తిగత జీవితాన్ని (పఱశీస్త్రతీaజూష్ట్రవ) తాము గడిపిన చారిత్రక సందర్బంలో (ష్ట్రఱర్‌శీతీవ) ఉంచి వాటి మధ్య ఉండే పరస్పర సామాజిక సంబంధం గురించి లోతుగా ఆలోచించడం. ఒకే చారిత్రక సందర్భంలో జీవించినప్పటికీ చరిత్ర అందరి వ్యక్తుల మీద ఒకే రకమైన ప్రభావాన్ని చూపదు. ఎందుకంటే ఆయా వ్యక్తుల జీవిత అనుభవాలను బట్టి, సామాజిక పరిస్థితులను బట్టి చరిత్ర అర్థమవుతుంది. దానిలో భాగం కావడానికో లేక దాని గతిని మార్చడానికో అవకాశం వస్తుంది. అలాంటి చారిత్రక అవకాశాలను అందిపుచ్చుకోవడం వ్యక్తుల స్పృహ మీద, నిబద్ధత మీద ఆధారపడి ఉంటుంది.

అయితే ఏ ఒక్కరూ ఏ తరానికీ ప్రతినిధులు కారు, కాలేరు. ఒకవేళ ఎవరైనా అలా పొరబడితే, అది ఒక చారిత్రక తప్పిదమే అవుతుంది. కాకపోతే ఒక తరానికి ఉండే కొన్ని విలువలను వ్యక్తులుగా తమ చైతన్యం మేరకు ప్రతిబింబించే అవకాశం ఉంటుంది. అందుకే ఆ వ్యక్తులను వారి తరానికి సంబంధించిన స్థలకాలాల్లో నిలిపి వారి జీవితాల లోతులను తడిమి చూడాలి. ఆ వ్యక్తుల జీవితాలు, విలువలు ఏ విధంగా మలచబడినవో చూడాలి. ముఖ్యంగా ముళ్ళ దారైన విప్లవ మార్గాన్ని (చాలా విశాల అర్థంలోనే) ఎంచుకున్నప్పుడు అనుభవంలోకి వచ్చే చైతన్యం, సంఘర్షణలు, పరివర్తనలు, కష్టనష్టాలను అర్థం చేసుకోవాలి. తమ వ్యక్తిగత అస్తిత్వాలను రద్దు చేసుకొని లేదా వాటిని దాటి ఒక సమున్నతమైన నూతన మానవ ఆవిష్కరణ దిశగా అడుగులు వేసిన తరం మనుషుల అంతరంగం తడిని తాకి చూడాలి. జననాట్యమండలి సంధ్యక్కను మొదటిసారిగా కలిసినప్పుడు నా తరం నుండి ఆమె తరాన్ని అర్థం చేసుకుంటూ ముందు తరానికి ఏమైనా చెప్పగలమా అనే ఒక ఆలోచనతో అక్కతో ముచ్చట మొదలుపెట్టిన.

‘అక్కా! మీరు, మీ సహచరులు ఎందరో వివిధ సామాజిక స్థితిగతుల నుండి వచ్చి వాటినన్నింటిని అధిగమించి గొప్ప విప్లవ కలను కన్నారు. గొప్ప పరివర్తన కోసం పరితపించారు. ఆ కల నెరవేరిందా, ఆ పరివర్తన జరిగిందా అనేది విప్లవోద్యమాన్ని సుదీర్ఘ సమాజ పరిణామ క్రమం దృష్టితో చూస్తే కానీ అర్థం కాదు. అయితే నాలాంటి వాళ్ళకు ఆ రాజకీయ మార్గం అర్థమయ్యింది కానీ ఆ మార్గంలో నడిచే సోయిని, శక్తిని ఎవరిచ్చారు, ఎలా వచ్చింది అనే విషయాన్ని తెలుసుకోవాలనే ఒక కుతూహలం ఉంది. ఆ విషయాలు చెప్పండి’ అని అడిగిన.

తమ్మీ! మాది అప్పటి వరంగల్‌ జిల్లా. దేవురుప్పల మా ఊరు. మేము ఇద్దరం అక్కచెల్లెండ్లం, ఇద్దరం అన్నదమ్ములం. మాకు భూములు ఏమీ లేవు. ఉన్నదల్లా రెండు అర్రల ఇల్లు. దాన్ని కూడా మా నాయన అమ్మేసి ఏటూరు నాగారం దగ్గరున్న మంది పంపులకు వ్యవసాయం చేయడానికి పోయిండ్రు. నన్ను జనగాంల అనాధ పిల్లలు ఉండే హాస్టల్ల చేర్చి పోయిండ్రు. అప్పుడు నేను నాలుగో తరగతిల ఉన్న. వాళ్ళు ఎక్కడ పోయింది, ఎట్ల బతికింది నాకేమీ పెద్దగ తెల్వదు. కానీ, నేను ఎనిమిదో తరగతిల ఉన్నప్పుడు మల్లా దేవురుప్పుల వచ్చిండ్రు కానీ అప్పుడు ఉండనీకి ఇల్లు లేదు. మా అమ్మ చెల్లెలు (పెద్దమ్మ బిడ్డ) వాళ్ళ పశువుల కొట్టంల ఒక పక్కకు పాక ఏసుకోని ఉండనిచ్చింది. ఇక అమ్మ రోజూ తెచ్చే కూలితోనే మా కడుపులు నిండేవి. మా అన్న, తమ్ముడు కూడా మూడు, నాలుగు చదివేసరికే వాళ్ళ చదువు ఆపి ఒక పటేల్‌ దగ్గర జీతానికి పెట్టిండ్రు. తప్పని పరిస్థితి. అమ్మ ఒక్కదాని కూలితోని ఇల్లు ఎల్లకపోయేది. నాయనేమో తాళ్ళెక్కుతుండె (గీత కార్మికుడు). కానీ కల్లు ఎప్పుడూ పారదు కదా. దానికి సీజన్‌ ఉంటది. మా దగ్గర కల్లు కానప్పుడు వాళ్ళ అమ్మగారి ఊరు కొండూరు అని ఉంది. అక్కడనుండి అంచె కల్లు తీసుకొచ్చి మా ఊర్లో అమ్ముతుండె. దానితోనే కుటుంబాన్ని పోషించేది. అమ్మ కష్టమే ఎక్కువ. అన్న, తమ్మునికి ఎంతిస్తరు అప్పుడు జీతాలు. వాళ్ళ జీతం పది రోజులు కూడ రాకపోయేది మాకు గాసం. అట్లా అమ్మ జొన్న కంకి ఏరబోయి పచ్చి జొన్నలు కొట్టి గట్కపోనేది ఆ రాత్రి. పెసరు చేను ఏరబోయి వచ్చి పెసర్లు ఉడకబెట్టి గుడాలు పెట్టేది. ఇట్ల ఏ పూటది ఆ పూటకే. నిలువ అనేది ఉండేది కాదు ఇంట్ల. కూలికి పొయ్యొచ్చి అప్పుడు చేస్తే ఆ పూటకి తిండి. అమ్మ ఇల్లిల్లు తిరిగి కొంగుబట్టి అడుక్కొచ్చి వండితే తింటోళ్ళం. మేం అందరం తింటె ఇంత మిగిలితె తినేది, లేకుంటె లేదు. కడుపు కట్టుకోని బతికేది అమ్మ. అటువంటి కుటుంబ నేపథ్యం నుండి వచ్చిన. అన్నం కోసం ఎదురు చూసుకుంటు ఆకలితో బతికినం. అందుకే ఎవ్వరిని ఆకలికి ఉంచలేను నేను.

అలాంటి పరిస్థితుల్లో నన్ను అనాధ శరణాలయంలో వేసిండ్రు. నాతోపాటుగ మా ఊరినుండి ఇంకో ఇద్దరు, ముగ్గురు పిల్లలు ఉండిరి. అందులో ఒక పిల్లనేమో ఒక్కతే బిడ్డ అయితే హాస్టల్ల పెట్టినందుకు అందరు తిడుతుండ్రని తీసుకొని పోయిండ్రు. ఇంకో అమ్మాయి మా ఊరిలో రాజారాం అని గొప్ప బుర్రకథా కళాకారులు (తెలంగాణ సాయుధ పోరాటంలో కూడా పాల్గొన్నడు) ఉండేది, ఆయన బిడ్డ. ఆయన మా నాయనకు మంచి దోస్తు. ఆయన కూడా బిడ్డను తీసుకుపోతే, మా నాయన వచ్చి ‘నువ్వు కూడ రా బిడ్డ, ఒక్కదానివి ఉంటే గుండె పగుల్తవ్‌. ఏదో ఉన్నదో లేందో మాతోనే ఉందువ్‌ రా’ అని అన్నడు. ‘లేదు నాయన నాకు ఇక్కడ బాగనే ఉంది. నేను ఈడనే ఉంట’ అని చెప్పిన. ఎందుకంటే నాకు తెలుసు ఇంట్ల పరిస్థితి. పూటపూటకు ఇబ్బందులేనాయె. అందుకే ‘వాళ్ళు లేకున్నా, వేరే దోస్తులు ఉన్నరు. నేను బాగనే

ఉంట’ అని చెప్పి అక్కడే ఉన్న. పదో తరగతి వరకు హాస్టల్లనే ఉన్న. ఎప్పుడన్న రెండు రోజులు చుట్టమోలె ఇంటికి వచ్చి పొయ్యేదాన్ని.

అయితే మా నాన్న తెలంగాణ సాయుధ పోరాటంల కాసాని నారాయణ వంటి నాయకులతో కలిసి పనిచేసిండు. వాళ్ళిద్దరు మంచి దోస్తులు. ఇద్దరు కలిసి మేకలు, గొర్రెలు కాసిండ్రు చిన్నప్పుడు. సాయుధ పోరాటంల కూడా కలిసి పనిచేసిండ్రు. నాయన ఐదేండ్లు జైల్లో ఉన్నప్పుడు ఆయనకు మంచి రాజకీయ జ్ఞానం ఉంది, కాకుంటె పిల్లలపట్ల అంత శ్రద్ధ వహించలే. తనకు తెలుసు చదువుకుంటే జ్ఞానవంతులవుతరు, మంచి భవిష్యత్తు ఉంటది అని. ఆయన తరువాతి తరం ఆయనకంటే మెరుగ్గా

ఉండాలి కదా. కానీ మా అన్న, తమ్మునికి మా నాయనకు ఉన్నంత తెల్వి కూడా లేదు. ఎందుకంటే వాళ్ళకు చదువు లేదు. ఎంతకాలం జీతాలు ఉండడం, బావుల దగ్గర ఉండడమే అయ్యిండె. దాంతో ఎప్పుడూ మా నాయనకు భయపడే పరిస్థితే. ఎందుకంటే ఆయన జైల్ల తెలుగు, ఉర్దూ నేర్చుకొని ప్రపంచ రాజకీయాలు మాట్లాడేటోడు. జైల్ల నుంచి బయటికి వచ్చినంక మా పెదనాయనకు కూడా చదువు చెప్పిండంట. అప్పటినుండి మా పెదనాయన రామాయణం, భారతం చదివి అందరికీ చెప్తుండె, కానీ తన పిల్లల విషయంలో మాత్రం పూర్తి నిర్లక్ష్యం చేసిండు.

ఇటువంటి కుటుంబ పరిస్థితి. అయితే మేము పిల్లలం కూర్చున్నప్పుడు వాళ్ళు చేసిన పోరాటాల గురించి నాయన చెప్తుండె. పేదవాళ్ళ కోసం ఏమి పనులు చేసిండ్రు, ఎలాంటి రాజకీయ చర్యలల్ల పాల్గొన్నడో చెప్తుండె. నాకు మంచిగనిపిస్తుండె. చిన్న చిన్న ప్రశ్నలు వేస్తుంటి. నాయనేమో ‘పెద్దగ మాట్లాడకండి బిడ్డ. వాళ్ళు, వీళ్ళు వింటరు’ అనేటోడు అదేదో రహస్యం మాట్లాడుతున్నట్లు. మా అమ్మకూడా దళాలకు సద్దులు మోసుకుపోయేదంట, అమ్మ కూడా చెప్పేది. అయితే అట్లా వినేటప్పుడే కొంత కొంత అర్థం అవుతుండె. సమాజంలో పేద, ధనిక స్థాయిలుంటవి, అవి పోవాలంటే పోరాటం చేయాలని. ఆ మాటలు నాకు బాగా నచ్చేవి. ఎందుకంటె మాది పూరాగ హీన స్థితి కదా ఇంట్ల. పోరాటం చేస్తే ఉన్నోళ్ళు, లేనోళ్ళు అనే తేడాలు పోతాయనేది బాగా నచ్చింది.

ఇంట్ల పూజలు చేసుడు, పండుగలు చేసుకునుడు కూడా లేదు. ఇగ బట్టలు అయితే పురాగ చినిగిపోయినప్పుడే ఒక జత కుట్టిద్దురు. ఒక రోజు టెంత్‌ అయిపోయింది. దసరా పండుగ కొత్త బట్టలు లేవు కదా, బయటకు వెళ్ళకుండా దర్వాజ కాడ ఉట్టిగ నిలబడ్డ. నిలబడితె మానాయన ఉండి ‘నువ్వు ఎందుకు పోతలేవో నాకు తెలుసు. నీకు కొత్త బట్టలు లేవని బయటకు పోతలేవు. కానీ నీకు ఈ మాత్రమన్న ఉన్నవి. నీకంటే అయింత లేనోళ్ళని చూసి సంతోషపడు, నాకు ఈ మాత్రమన్న ఉన్నాయనుకోని’ అని అన్నడు. అవును నిజమే కదా అనిపించి దబదబ తయారయి వెళ్ళిపోయిన. ఇట్ల మా నాయన కొన్ని ఆలోచింపచేసే మాటలు మాట్లాడెటోడు. మంచి తెల్వి కలోడు.

స్కూల్ల నేను బాగా ఆక్టివ్‌గా ఉండేదాన్ని. ఆటలు ఆడడం, డాన్స్‌ చేసుట్ల బాగా ఆక్టివ్‌గ

ఉండేదాన్ని. ఫలానా ‘చిలకమ్మ’ అంటే అందరికీ తెలిసేది. నాకు అమ్మ, నాయన పెట్టిన పేరు చిలకమ్మ. రిజిస్టర్‌లో కూడా అదే ఉంటది. తర్వాత ఆ పేరును మా టీచర్‌ ‘సంధ్య’ అని మార్చింది. నేను ఆరవ తరగతిల ఉన్నప్పుడు వచ్చిన లక్ష్మి వాసన్‌ మేడమ్‌ హాస్టల్ల ఉన్న మా అరవై మంది పేర్లు మార్చింది. మా సొంత పేర్లు పిలుచుకుంటె మోకాళ్ళమీద నిలబెట్టిస్తుండె. ఆమె ఏ హాస్టలుకు పోయినా ఆ అరవై పేర్లే పిల్లలకు పెడుతదంట. ఆమెకి అది అలవాటు. ఆ అరవై పేర్ల మీద ఒక పాట కూడా ఉన్నది. ఆ పాటకు మాకు డాన్స్‌ కూడా నేర్పిచ్చింది.అట్ల ఆమె పెట్టిన పేరే ‘సంధ్య’.

నేను కల్చరల్‌గా బాగా ఆక్టివ్‌గ ఉండటం చూసి మా టీచర్‌ కూడా బయటి నుండి యాదగిరి అనే ఉమ్మడి కమ్యూనిస్టు పార్టీల పనిచేస్తున్న మంచి కళాకారుని తీసుకువచ్చి పాటలు, ఆటలు నేర్పించడం చేసేది. ఎనిమిదో తరగతిల జాషువ బుర్రకథ కూడా నేర్పించింది. నాది పదో తరగతి అయిపోయినంక కమ్యూనిస్టు పార్టీ తరపున ఎన్నికల ప్రచారానికి నన్ను తీసుకుపోయిండ్రు. అప్పుడే నేను సుద్దాలకు పోతే సుద్దాల హనుమంతు ఇంటికి పోయినం. అప్పుడే ‘పల్లెటూరి పిల్లగాడ’ పాట సుద్దాల అశోక్‌ పాడంగ విన్న వాళ్ళ ఇంట్లో. ఆ పాట వింటె చాలా బాగనిపించింది. వెంటనే రాసుకొని అప్పటికప్పుడే నేర్చుకుని పాడి వినిపించిన. ‘బాగ పాడుతున్నవమ్మ’ అన్నడు హనుమంతు. ఇగ అప్పటి నుండి పాడుతున్న ఆ పాట.

ఆ యాదగిరి ఈయనకు (లక్ష్మయ్య) బాగా పరిచయం. మా నాయనకు కూడా సాయుధ పోరాట కాలం నుండి బాగా తెలుసు. ఆయనే ఈయనకు ‘సంధ్య’ను పెండ్లి చేసుకో, వాళ్ళ నాయనవి కూడా కమ్యూనిస్టు భావాలే, వాళ్ళు కట్నాలేమీ ఇచ్చుకోలేరు’ అని చెప్పిండు. ఈయనను ఒప్పించిండు, మా నాయనకు కూడా చెప్పిండు. ఆయనే నన్ను ఒకసారి హైద్రాబాద్‌లో జరుగుతున్న యువజనోత్సవానికి పాటలు పాడడానికి తీసుకుపోయిండు. అక్కడ లక్ష్మయ్య వాళ్ళ రూంలోనే ఉండి ఆ కార్యక్రమంలో పాల్గొన్న. అక్కడ పాటల పోటీలో నాకు ఫస్ట్‌ ప్రైజు వచ్చింది. రూంలకు వచ్చినం. లక్ష్మయ్య, ఆయన దోస్తులు పాడమంటె మళ్ళీ ఆ పాట పాడిన ‘అరె బాగా పాడుతుందిర. మన జన నాట్యమండలికి పనికొస్తది’ అనుకున్నరు. అప్పటికే జననాట్యమండలి ఏర్పడి వాళ్ళు ఆ కార్యక్రమాలకు పోయి వస్తుండ్రు. లక్ష్మయ్య దోస్తులు కూడా ‘సంధ్య బాగా ఆక్టివ్‌గా ఉంది. పెండ్లి చేసుకో’ అని బాగా ఎంకరేజ్‌ చేసిండ్రు.

అప్పటినుంచి నా అడ్రస్‌ తీసుకొని లక్ష్మయ్య లెటర్స్‌ రాసేది. ఒకసారి ‘అమ్మ’ నవల తెచ్చి ఇచ్చిండు, అట్లనే ఒక పత్రిక తెచ్చిండు. అందులో జార్జి రెడ్డిని చంపింది ఉన్నది. నాకు తెలిసీ తెలియని వయస్సు కదా, అవన్నీ చదువుతుంటే కొత్తగా అనిపించబెట్టంది. ‘అమ్మ’ చదివినంక ‘ఓహో అందరం కూడి ఉంటే ఇంత బాగుంటది కదా’ అనిపించింది.

ఒకరోజు (మే 18, 1974) నేను మా ఇంటి ముందుల చెట్టు కింద ఉన్న నులక మంచంమీద కొంగు మొఖం మీద కప్పుకొని పడుకొని ఉన్న. లక్ష్మయ్య, ఆయన దోస్తు ప్రతాపన్న ఇద్దరూ వచ్చిండ్రు. ప్లాన్‌ ప్రకారమే పొద్దున్నే లేసిపోతుంటె, మేము జనగాం పోయేసరికి ఆ సభకు వక్తలుగా రావాల్సిన చెరబండరాజు, వరవరరావులను ముందే అరెస్ట్‌ చేసిండ్రు అని తెలిసింది. వాళ్ళు రాలేదు కానీ సభ జరిగింది. వెల్లండల మే 19న నాది జననాట్యమండలి మొదటి ప్రోగ్రాం. అప్పటికి నాకు ఆ కల్చరల్‌ ట్రూప్‌ గురించి పెద్దగ తెల్వది. నర్సింగన్న, భూపాల్‌ కలిసి ఒక ట్రూప్‌గా హైద్రాబాద్‌ నుండి వచ్చిండ్రు. వాళ్ళు ఒకటి, రెండు పాటలు పాడినంక నేను ‘పల్లెటూరి పిల్లగాడ’ పాట పాడిన, తర్వాత ‘ఎరుపంటే కొందరికి భయం, భయం’ పాడిన. అందరికి బాగా నచ్చింది. బాగా పాడుతోంది, ఎవరీ అమ్మాయని నర్సింగన్న అడిగి తెలుసుకొని మన జననాట్యమండలి ట్రూప్‌లో చేర్చుదాం అని లక్ష్మయ్యతో అన్నడంట. ‘సరే వాళ్ళ నాయనతోటి మాట్లాడి చెప్త’ అని ఈయన చెప్పిండంట. అయితే మా నాయనకు కూడా ఈ రాజకీయాల మీద ఇష్టం ఉంది కాబట్టి ఆయనే తర్వాత నన్ను తీసుకొనిపోయి లక్ష్మయ్యకు అప్పజెప్పి పోయిండు. అప్పుడు నర్సింగన్నది ”ఆర్ట్‌ లవర్స్‌” ఉండె. అక్కడ నన్ను ఒక నెల రోజులు ఉంచిండ్రు. కొన్ని పాటలు, డాన్స్‌ స్టెప్స్‌ నేర్పించిండ్రు. అక్కడ ఉన్నప్పుడే కుదర్దన్న, వాళ్ళంత మా పెండ్లి లెక్క చేయడానికి ఒక డేట్‌ నిర్ణయించిండ్రు.

జననాట్యమండలి, మేము అమ్మాయి తరపోల్లమని గద్దరన్నే నాకు చీర కొనుక్కోమని 40 రూపాయలు ఇచ్చిండ్రు. అంబర్‌పేటల జె.ఎన్‌.ఎం.వాళ్ళు, లాయర్‌ పత్తిపాటి వెంకటేశ్వర్లు, అందరు కలిసి ఆగస్టు 11, 1974న పెళ్ళి చేసిండ్రు. ఇగ అప్పటినుండి తీరిక లేకుండ ప్రోగ్రాంలు ఇచ్చినం. గద్దరన్న రహస్య జీవితంలోకి పోకముందే అప్పటి స్టేజీలమీద పాడడం మానేసిండు. ఎక్కువ ఎక్స్‌పోజ్‌ కావద్దని, అన్న రాత్రి వచ్చి నాకు పాట నేర్పేది, పొద్దున్నే నేను స్టేజి మీద పాడేది. రోజు ఇట్లనే పోతుంటె లక్ష్మయ్య ‘నాకు పెండ్లి చేసి, నా పెండ్లాన్ని ఒక్క పూట కూడా ఇంటికాడ ఉంచరు’ అంటె, ‘ఏం బావా, సంధ్య ఒక్క నీ సంధ్య కాదు. ఆమె జనం సంధ్య’ అని గద్దరన్న నవ్వుకుంట అంటోడు. అట్లా ఎమర్జెన్సీ దాకా నాకు ఒక్క రోజు కూడా తీరిక ఉండేది కాదు. జె.ఎన్‌.ఎం. ప్రచారం విపరీతంగ జరుగుతుండె. దానితోటి అప్పటివరకు విప్లవకారులు ‘దుర్మార్గులు’ అని అయిన ప్రచారం స్థానంలో ‘వాళ్ళు ప్రజల కోసం ప్రాణం ఇవ్వడానికి సిద్ధమైన వాళ్ళు, వాళ్ళు మనోళ్ళు’ అనేవరకు వచ్చింది.

1975ల గుంటూరులో పాట పాడితే మమ్ముల అరెస్ట్‌ చేసిండ్రు. దెబ్బలు తిన్నం. అప్పుడు ‘పోలీసోని పాట’ గద్దరన్న రాసిండు, నేను పాడేది. ఆ పాట ఎక్కడ పాడినా జనం ఉర్రూతలూగేది. మళ్ళీ మళ్ళీ పాడించుకునేది, పాడుతుంటె జనాలు ఒక్కసారిగా వంతపాడేది. ఆ పాట…

ఓరోరి అమీనోడ / ఓరోరి సర్కిలోడ / పదిలంగా ఉండు కొడుకో / కదిలింది ఎర్ర దండు / పదిలంగా ఉండు కొడుకో /

కదిలింది కూలి దండు / దొంగల్ల దొంగ ఓరి / లంగల్ల లంగ ఓరి / మా పోరుకడ్డమొస్తే / కడుతాము నీకు గోరి

ఈ పాట ‘బండెనుక బండి కట్టి’ బాణీలో పాడేదాన్ని. అది పోలీసోల్లకు వ్యతిరేకంగ ఉండేసరికి ప్రజలకు చాలా బాగా నచ్చేది. ఆ పాట మొత్తం బాగుంటది, కాని ఒక్క చరణంలో మాత్రం బూతు పదాలు ఉన్నవి. దాంతోటి తర్వాత ఆ పాట పాడడం మానేసినం. అయితే అప్పుడు అట్ల పాడొద్దు అనే స్పృహ లేకుండె. తర్వాత రంగనాయకమ్మ లాంటి వాళ్ళు గట్టి విమర్శ చేసిండ్రు. దాంతో అట్ల పాడుడు తప్పు అని కూడ నేర్చుకున్నం.

గుంటూర్ల ఐదు ప్రోగ్రాంలు అయిపోయినవి. ఆరవ ప్రోగ్రాం గుంటూరు పక్కన ఉన్న గుజ్జనగుండ్ల గ్రామంల చేస్తున్నం. ఒక వక్త

ఉపన్యాసం అయిపోయింది, ఒక డప్పు పాట అయిపోయింది, ఇక మూడోది నా పాట. పోలీసోల్ల మీద పాట అది. అది రెండు లైన్లు పాడగానే జనాలు ‘ఓ…ఓ…’ అనుకుంట ఉరుకులు పరుగులు పెడుతుండ్రు. చూస్తే పోలీసోల లాఠీలు, జనాల కొట్టుడు కనిపించింది. నాకు అర్థమయిపోయింది, పోలీసోల్లు దాడి చేసిండ్రు అని. పెద్ద వేదికేసిండ్రు అప్పుడు. నేను చిన్నగుంటి. 16-17 ఏండ్లే ఉంటవి. నా కొడుకు భాస్కర్‌ నా కడుపుల ఉండె. అయినా వేదిక మీద నుండి దుంకేసిన. దుంకేసి ఒక గుడిసెలకు పోయిన. పద్మ ఉంది కదా (అమరుడు ఆజాద్‌ సహచరి), ఆమె, భూపాల్‌, నిమ్మి ఒక దిక్కుకు పోయిండ్రు. భూపాల్‌, నిమ్మి ఒక పాట కోసమని గజ్జెలు కట్టుకొని ఉన్నారు. ఆ గజ్జెల సప్పుడుకు వాళ్ళు ఎక్కడకు పోతే పోలీసులు అక్కడికి పోయి చివరికి వాళ్ళను పట్టుకున్నరు. వాళ్ళకు పట్టుకుపోయేది సి.ఎస్‌.ఆర్‌.ప్రసాద్‌ చూసి ‘అరె లోకల్‌ వాళ్ళు ఎవ్వరు లేర’ని వాళ్ళతో పాటు అరెస్ట్‌ అయ్యిండు. అరెస్ట్‌ అయినంక పద్మను ఒక్కటి కొడితే ఆమె అద్దాలు పొయ్యి ఎక్కడో పడ్డవి. తెల్లారి పోయినప్పుడు మాకు కనబడితె తెచ్చినం వాటిని. ఆ రాత్రి భూపాల్‌ను, ప్రసాద్‌ను విపరీతంగ కొట్టిండ్రు.

నేను ఆ గుడిసెల ఉన్న కదా మెల్లగ నడుచుకుంటు ఊరి బయటకు పోతే అక్కడ మనోళ్ళు కలిసిండ్రు. పోలీసులు పోయినంక అందరం కలిసి ఊర్లకు వచ్చినం. అయితే పొద్దునే మళ్ళీ ఆ వేదిక దగ్గరనే సభ జరిపి పోదాం అని అనుకొని ఆ రాత్రి గుంటూర్ల మాకు ఏర్పాటు చేసిన రూంకి పోయినం. పొద్దున్నే లేచి ముఖాలు కడుక్కొని, బ్యాగులు సర్దుకుంటున్నం. అంతలోనే పెద్ద బూట్ల సప్పుడుతోటి పోలీస్‌ ఫోర్స్‌ మా మీద దాడి చేసింది. అందరినీ రోడ్డుమీదనే కొట్టుకుంట పోలీస్‌ స్టేషన్‌ వరకు నడిపించుకు పోయిండ్రు. అక్కడ మళ్ళీ విపరీతంగ కొట్టిండ్రు. దెబ్బ మీద దెబ్బ పడుతుంటె తిమ్మిరెక్కినట్లు అయింది. అట్లయినంక దెబ్బ నొప్పి కూడ తెలుస్త లేదు. కాని వాడు వదిలిపెట్టాలని ‘ఓ ఓ’ అని బొబ్బలు పెట్టినం. తెల్లారేసరికి ఒళ్ళంత నల్లగ కమిలిపోయింది.

బాగ కొట్టినంక మమ్ముల్ని సబ్‌ జైల్ల పెట్టిండ్రు. తెల్లారి పొద్దున్నే చెరబండరాజు, కె.వి.ఆర్‌ మమ్ముల చూడడానికి వచ్చిండ్రు. మేమందరం చిన్న పిల్లలం అయితిమి, వాళ్ళను చూడంగనే ఉరుక్కుంటూ పోయి చేతులు పట్టుకున్నం. మా దెబ్బలు, నొప్పులు అన్నీ చెప్పినం. మేము నవ్వుకుంటనే మాట్లాడుతున్నం కానీ వాళ్ళేమో ‘పిల్లలకు ఇంత గనం దెబ్బలు తగిలినా ఇంకా నవ్వుతూనే మాట్లాడుతున్నరు’ అని ఇద్దరూ భళ్ళున ఏడ్చిండ్రు. మాకేమో దేశం కోసం ఏదో పెద్ద ఘనకార్యం చేసినంత ఫీలింగ్‌ అనిపించింది. కాని అంత పెద్దోళ్ళు మా కోసం అట్ల ఏడ్చేసరికి ఈ రాజకీయాలల్ల మనుషులు ఎంత సున్నితంగ ఉంటరు అనిపించింది. అక్కడి నుంచి కష్టపడి హైద్రాబాద్‌కు వచ్చిన. ఆ తెల్లారి నుండే ఎమర్జెన్సీ విధించిండ్రు. లక్ష్మయ్యను కూడా వేరే ఒక కేసులో అప్పటికే పట్టుకుపోయి 40 రోజులు అవుతుంది. ఎక్కడ ఎవ్వరు కానరాని పరిస్థితి. నిర్బంధం అంత తీవ్రంగా ఉండె.

అక్క అప్పటి సంగతులు పూసగుచ్చినట్లు ఒక సహజ ప్రవాహంలా చెప్పుకుంటూ పోతుంటె ‘అక్కా ఈ పాటలు, ప్రోగ్రాంస్‌ బాగానే ఉన్నవి, కాని అవి జరిగే క్రమంలో అసలు ఈ పోరాటం ఎందుకు! ఈ ప్రయాణం ఎక్కడికి అనే విషయాల మీద మీకు ఏమైనా సిద్ధాంత అవగాహన ఉండేనా? దానికి సంబంధించి ఏమైనా ప్రత్యేక క్లాసెస్‌ చెప్పిండ్రా?’ అని అడిగిన.

ప్రత్యేకంగా క్లాసెస్‌ ఏమీ చెప్పలేదు కానీ ఆ పాటల ద్వారానే అర్థం చేసుకునేదాన్ని. అట్లనే మీటింగ్స్‌ అటెండ్‌ అవుతోళ్ళం కాబట్టి అక్కడ రాజకీయ విషయాలు తెలిసేవి. లోతైన రాజకీయ సిద్ధాంతాలు తెల్వకపోయినా చేస్తున్న పని పేదల కోసం చేస్తున్నం అని తెలిసేది. నేను అప్పుడే కదా వచ్చింది. నాకు తెలిసే అవకాశం కూడా లేదు. కానీ తర్వాత చిన్న చిన్నగ పుస్తకాలు చదువుతూ అర్థం చేసుకోవడం మొదలుపెట్టిన. ‘పిలుపు’ ‘సృజన’ పత్రికలు తప్పనిసరిగ ఇద్దరం చదివేటోళ్ళం, చర్చించుకునేటోళ్ళం. లక్ష్మయ్య కూడా నన్ను ఎడ్యుకేట్‌ చేయడానికి బాగా శ్రద్ధ పెట్టేటోడు.

అక్క రాజకీయ అవగాహన గురించి మాట్లాడుతుంటే అడిగిన, ‘జె.ఎన్‌.ఎం. ట్రూప్‌లో ఎక్కువగ ఉన్నది మగవాళ్ళే. ఆ స్టేజ్‌ మొత్తంగా మేల్‌ డామినేషన్‌ షోగా కనిపిస్తది. మహిళల గొంతులు మధ్య మధ్యలోనో లేదా కోరస్‌లోనో వినిపిస్తయి. ఆ వేషధారణ కూడా ఆ డామినేషన్‌ను కనబరుస్తున్నట్లు ఉంటది. వీటికి సంబంధించిన విమర్శ కూడా ఉంది. మీ అభిప్రాయం ఏమిటి?’

నేను పాడిన తొలినాళ్ళలో (ఎమర్జెన్సీ వరకు) ఎవరో నన్ను డామినేట్‌ చేస్తుండ్రు అనే ఫీలింగ్‌ అనిపించలేదు. అప్పుడు అలాంటి ఆలోచన కూడా ఎవ్వరికీ లేదు. అందరం కలిసే ప్రోగ్రాం చేసేటోళ్ళం. కాకపోతే 1990ల వచ్చేసరికి ఆ డామినేషన్‌ అనిపించింది. ‘మళ్ళీ పాడడానికి వచ్చింది’ అనే ఎగతాళి మాటలు కూడా వినాల్సి వచ్చింది.

అక్క చెప్తుండగానే, ‘ఎందుకు అలాంటి మాటలు వినాల్సి వచ్చింది? గొప్ప విప్లవ లక్షణం కోసం పనిచేసేవాళ్ళు ఎందుకు అలా ప్రవర్తించారు?’ అని అడిగిన.

దానర్ధం అప్పటికి కొత్తగా వచ్చిన తరం ఇంకా రాజకీయాలను సరిగ్గా అర్థం చేసుకోలేదు. ఆ విప్లవ స్ఫూర్తిని ఇంకా అందుకోలేదు. దానికి తోడు అప్పటికే వీడియోలు, ఫోటోలు తీసుడు వచ్చింది. అదంతా మాకు కొత్త. మాకు ఫోటోల్లో, వీడియోల్లో పడాలి, ఆకర్షణ పెంచుకోవాలి అనే ధ్యాస ఎప్పుడూ లేదు. (మాకు అసలు పెండ్లి ఫోటోనే లేదు. అప్పుడు మా నియమం ప్రకారం అస్సలు ఫోటోనే దిగొద్దు.) దాంతోటి మా ప్రదర్శన అంతా సహజంగా ఉండేది. ఫోటోల కోసం ఫోజులు పెట్టడం, కృత్రిమ హావభావాలు చూపించడం లేకుండె. కానీ తర్వాత ఆ కృత్రిమత్వం కనిపించింది. అప్పుడు నన్ను పాడనీయలేదు. నన్ను పక్కకు పెడుతుండ్రని అప్పుడు ఫీలయిన.

మేము 70లలో పాడేటప్పుడు మాకు జె.ఎన్‌.ఎం. సభ్యులు ఎవ్వరు కూడా బాధ్యులుగా లేరు. మాకు మూర్తన్న (ఎల్‌.ఎస్‌.ఎన్‌.మూర్తి) కో ఆర్డినేట్‌ చేస్తుండె. కొన్ని రోజులు భూపాల్‌ ఉన్నడు, కానీ తర్వాత మూర్తన్నను పంపించిండ్రు భూపాల్‌ వెంబడి. అయితే అందరం కూర్చొని ఎవరు ఎప్పుడు మాట్లాడాలి, ఏం పాట పాడాలి (పోయిన ప్రాంతాన్ని బట్టి) అని మొత్తం ప్రోగ్రాం ముందే రాస్తుండె. దాంతోటి వ్యక్తుల ఇష్టాయిష్టాలతో పనిలేకుండ ప్రోగ్రాం అనుకున్నట్లు జరిగేది. ప్రతి ప్రోగ్రాం తర్వాత రివ్యూ కూడా చేసుకునేటోల్లం. తప్పులు ఉంటె సరిచేసుకునేటోల్లం. కాని తర్వాత కాలంలో ఆ పద్ధతి కనిపించలె. వ్యక్తుల ఇష్టం బట్టి ఎవరు ఏం పాడేది నిర్ణయించుడు మొదలయ్యింది. అప్పుడు చాలా ఫీల్‌ అయిన. చాలాసార్లు లక్ష్మయ్యకు చెప్పుకుని ఏడ్చిన కూడ. అయినా కూడా 1990ల నుండి జరిగిన అన్ని ప్రోగ్రాంలకు పోయిన. (90ల అద్భుతంగా జరిగిన రైతుకూలీ మహాసభలతో సహా.) రాష్ట్రం మొత్తం తిరిగిన, అవకాశం వచ్చినప్పుడల్ల పాడిన.

కాని ఇక్కడ ఒక మాట చెప్పాలి. పార్టీతో ప్రభుత్వం జరిపిన చర్చల సందర్భంలో ఉన్న వెసులుబాటు పరిస్థితుల్లో రహస్య జీవితంలో ఉన్న చాలామంది కామ్రేడ్స్‌ వాళ్ళ కుటుంబాలతో మాట్లాడడం లేక ఉత్తరాలు రాయడం చేసిండ్రు. అప్పుడే మాతోపాటుగా పనిచేసిన ఒక జె.ఎన్‌.ఎం కామ్రేడ్‌ నాకు ఉత్తరం రాసిండు. అప్పటి పరిస్థితులను గుర్తుచేసుకుంటూ ‘అప్పటి మేల్‌ డామినేషన్‌ను మీరు ఎలా భరించిండ్రు. ఆ పురుషాధిక్యానికి నేను కూడా ఒక బాధ్యుడ్నే. నన్ను క్షమించక్కా’ అని రాసిండు. అంతేకాదు ‘ఎప్పుడూ మీరు పాడేవాళ్ళే కాకూడదు. మీరు కూడా పాటలు రాయండి’ అని కూడా రాసిండు. ఆ లెటర్‌ ఇచ్చిన స్ఫూర్తితోనే ఎప్పుడూ పాటలు పాడేదాన్నే అనుకునే నేను 10-12 పాటలు కూడా రాసిన. నాకు చాలా సంతోషం వేసింది. నిజమైన ప్రజా పోరాటం ఏం నేర్పుతది అని ఆ లెటర్‌ ద్వారా నాకు స్పష్టమయింది.

‘అయితే నిర్బంధాన్ని ప్రత్యక్షంగా అనుభవించినవ్‌, దాని వివిధ రూపాలను చూసినవ్‌. అయినా కూడా ఎందుకు ఉద్యమాలతోనే నడవాలనుకున్నవ్‌?’ ఈ ప్రశ్నకు తన జీవితంలో నుండే సమాధానం ఇంతకుముందే చెప్పింది. కానీ ఇంకా ఏమైనా చెప్తుతదేమోనని అడిగిన.

నిజం చెప్తున్న తమ్మి. నేను ఎన్నడూ భయపడలేదు. ఇదంతా నాకెందుకు అని ఫీల్‌ కాలేదు. ఇంకా ప్రజల కోసం పని చేయాలి, ఇంకా పాడాలి అనేదే నా తపనంతా. కొట్టిండ్రు కదా ఇంకేం ప్రమాదం ఉంటదో అని ఎన్నడు కూడా ఆలోచించలే. నాకు రానేలేదు ఆ తలంపు, భయం. ఇప్పుడు వెనక్కి ఆలోచిస్తే, మా ఇంటి బీదరికం నన్ను అట్ట నిలబెట్టినదనిపిస్తది. నేను ‘పాల బుగ్గల జీతగాడా’ అంటూ పాడుతుంటే నాకు మా అన్న, తమ్ముని పాదాలే గుర్తుకొస్తయి. (ఈ మాటతోనే అక్క గొంతులో దుఃఖం ఒక్కసారిగా ఉబికివచ్చింది. ఏడుస్తూనే మాట్లాడుతోంది) నేను ఆ పాటలో లీనం కావడానికి అదే కారణం. ఎందుకంటే నేను దుర్భరమైన పేదరికాన్ని అనుభవించిన. ఆ జీవిత అనుభవమే నన్ను నిలబెట్టుతుంది ఇప్పటికి కూడా. ఇప్పుడు నా పరిస్థితి ఎంత మెరుగ్గయినా ఉండొచ్చు కాని, అప్పటి నా పరిస్థితిని జీవితంలో ఎప్పటికి మరిచిపోను. ఒకసారి లక్ష్మయ్య 70 రూపాయలు పెట్టి ఒక చీర కొనుక్కొస్తే అది కట్టుకొని సంతోషబడే బదులు ఈ పైసలు పెడితే మా ఇంట్ల అందరికి బట్టలొచ్చును కదా అని బాధపడిన. ఇప్పటికి కూడా మా ఇంట్లో పనిమనుషులను సైతం నా ఇంటి మనుషుల లెక్కనే చూస్త. ఎందుకంటే నా అన్న, తమ్ముడు కూడా జీతగాళ్ళే కదా! వాళ్ళను కూడా ఇట్లనే చూస్తరేమో అనుకుంట. నాకు ఎప్పుడూ మా అమ్మ కూలి, ఆమె కొంగులో పట్టుకొచ్చిన బియ్యమే గుర్తుకొస్తయ్‌. ఆకలికి ఆపుకోలేక ఏడ్చిన రోజులు ఇప్పటికీ గుర్తున్నయ్‌. అన్నంల కేవలం ఉప్పు, కారం, నీళ్ళు పోసుకుని తిన్న పరిస్థితి. చిన్నతనంలో అనుభవించిన కడు పేదరికం నా మనసు మీద చాలా ప్రభావాన్ని వేసింది. అందుకే నా కుటుంబ నేపథ్యం ఎప్పుడూ నన్ను నేను ఎటువైపు ఉండాలి అని గుర్తుచేస్తూనే ఉంటుంది. నా వర్గం కోసం నేను పనిచేయాలని స్థిరపడిపోయింది తప్ప, నేను ఒక్కదాన్ని సుఖంగ ఉంటే చాలు అని ఎప్పుడూ అనుకోలె.

‘అక్కా మీరు సమాజంలో దోపిడీ పీడన పోవాలి అనే ఉద్యమాలలో భాగమై పనిచేస్తా ఉన్నరు. అదొక దీర్ఘకాలిక ప్రయత్నం. దాని కోసం ఎందరో ఎన్నో త్యాగాలు చేసిండ్రు. అయితే మీరు నమ్మిన రాజకీయాలు మీలో ఏమైనా మార్పును తీసుకొచ్చినవా?’

సున్నితత్వాన్ని అలవరిచినవి. మనుషుల పట్ల, ఉద్యమాల పట్ల ఏ విధమైన వైఖరితో ఉండాలి అనేది రాజకీయాలే నాకు నేర్పించినవి. నేను ఏమనుకుంటనంటే నా పట్ల, నా చర్యలపట్ల ఇతరుల వైఖరి నాముందు ఎలా ఉంటదో, నా వెనకాల కూడా అలాగే ఉండాలని అనుకుంట. అందుకే నాకు నటన చేయబుద్ధి కాదు. స్వచ్ఛమైన మనసుతో ఉండాలని, నేను చదివిన సాహిత్యంలోని పాత్రలు, నేను నిజజీవితంలో చూసిన మనుషుల నుండి నేర్చుకున్న. మా జె.ఎన్‌.ఎం.లో దివాకర్‌ వంటి కామ్రేడ్స్‌ను చూసినప్పుడు వాళ్ళలో ఉండే నిర్మలత్వం, ఉద్యమం కోసం పడే తపన చాలా స్ఫూర్తినిచ్చేది. అట్లనే జె.ఎన్‌.ఎం. పద్మ కూడా. ఎంతో చైతన్యవంతంగా, తెగువతో ప్రజల తరపున కొట్లాడేది, అద్భుతంగా పాడేది. తాను నమ్మిన సిద్ధాంతం కోసం తన చంటిబిడ్డను కూడా వదులుకొని ప్రజాయుద్ధంలో భాగమయ్యింది, అమరురాలయ్యింది. ఆమె అంత నేను ఎదగలేదు కానీ, ఆమె ఎప్పుడూ నాకు ఆదర్శమే. అదే విధంగా వీవీ సార్‌. రాజకీయాలలో సార్‌కు ఉండే నిబద్ధత, ఖచ్చితమైన అభిప్రాయాలను దగ్గరి నుండి చూసిన. చిన్నా పెద్దా తేడా లేకుండా ఆత్మీయంగా మాట్లాడే తీరును చూసినప్పుడు సార్‌ మీద మరింత గౌరవం కలుగుతది. అట్లనే చెరబండరాజుకు ప్రజలమీద, సహచరుల మీద ఉండే ప్రేమ, ఆయన రాజకీయ కమిట్‌మెంట్‌. వీళ్ళందరూ నాకు ఒక మోడల్‌లాగ కనిపిస్తరు.

అయితే విప్లవం అనేది త్యాగాలదారి కదా. ఎందరో కామ్రేడ్స్‌ అమరులయ్యిండ్రు. అందరం పుడతం, ఛస్తం కాని వాళ్ళు ఒక మహోన్నతమైన లక్ష్యం కోసం పోరాడిండ్రు, అమరులయ్యిండ్రు. వాళ్ళ జీవితాలు ఎప్పుడూ చరిత్రలో నిలిచిపోతయి. వాళ్ళ త్యాగాలే ముందు తరాలకు ఒక బాటనేస్తయి. వాళ్ళ త్యాగాలను ఎత్తిపట్టడమే వాళ్ళకు నిజమైన నివాళి.

… … …

అక్కతో ఈ సంభాషణ జరిగి రెండు నెలలు అయింది. కానీ ప్రతి మాటా చాలా స్పష్టంగా గుర్తున్నాయి. ఎంత సహజత్వం లేకపోతే అంతగా ఒక ప్రవాహంలా చెప్పడం సాధ్యం కాదు. సహజత్వం, రాజకీయ నిబద్ధత, ప్రజల పట్ల వినమ్రత, వర్గంలోనే పుట్టినంత మాత్రాన అబ్బేవి కావు. కేవలం విప్లవ రాజకీయ ఆచరణ ద్వారా షశ్రీaరర ఱఅ ఱ్‌రవశ్రీట నుండి షశ్రీaరర టశీతీ ఱ్‌రవశ్రీట కు పరిణామం చెందే క్రమంలో వచ్చేవే. ఆ విప్లవ చైతన్యమే సంధ్యక్క లాంటి అట్టడుగు స్థాయి మామూలు మనుషులు ఒక సాహసోపేతమైన విప్లవాన్ని కలగనే, అందులో ఇష్టపూర్వకంగా పాల్గొనే, త్యాగాలు చేసే అసామాన్యులుగా రూపాంతరం చెందే అవకాశం కల్పిస్తుంది. ఆ దారిలో కొందరు ఒరిగిపోవచ్చు, మరికొందరు ఒంగిపోవచ్చు. కానీ ఆ దారి మాత్రం సమాజంలో ఆకలి, పీడన, అణచివేత ఉన్నంతవరకు ఉంటుంది. ఆ దారి అందించిన పోరాట విలువలను నిలబెట్టుకోవడమే కొనసాగుతున్న ఫాసిస్టు పాలనకు సరైన సమాధానం.

(‘కొలిమి’ వెబ్‌ మ్యాగజైన్‌ నుండి)