గమనమే గమ్యం -ఓల్గా

ఏం చెయ్యాలి? అనే ప్రశ్న వెంటాడుతూనే ఉంది. ఒక ఉద్యమం కోసం జైల్లో ఉండటం వేరు. జరుగుతున్న ఉద్యమంలో, పోరాటంలో భాగం కాకుండా ఎందుకిట్లా నిరర్థకంగా జైల్లో ఉండటం?
బహిరంగంగా పార్టీతో విభేదించటం మామూలు విషయం కాదు. కానీ తను రహస్యంగా

రాసి పంపిన సమాచారం పార్టీ సభ్యులకూ, సానుభూతి పరులకూ తెలిసిపోయింది. దాన్ని కూడా సహించక బహిరంగ ప్రకటన చేసినట్లే ప్రవర్తిస్తున్నారు. తనకూ, పార్టీకీ మధ్య గోడ కట్టేశారు. ఆ గోడ ఎంత బలంగా ఉందో ఇప్పట్లో తేలేలా లేదు.
పట్టుమని పాతికేళ్ళు కూడా లేని ఉమ ముందూ వెనకా ఆలోచించకుండా ద్రోహి అన్నది. ఆ అనటంలో ఎంత అధికారం చూపించింది. ఎలా వచ్చింది ఆమెకు ఆ అధికారం. ఆ అధికారానికి తను తలవంచిందా? ఉమకు సమాధానమైతే చెప్పలేదు, సహించింది. ఆ మాటలు అన్యాయమైనవని తెలిసినా, ఆ ధోరణి ప్రజాస్వామికం కాదని తెలిసినా తాను మాట్లాడలేదు. ఉమను వారించలేదు. ‘పార్టీ ఆదేశం’ అని ఉమ అంటుంటే ‘‘ఎవరిచ్చారు ఆ ఆదేశం, నేను పార్టీ సభ్యురాలిని కాదన్నట్లు ఎందుకు మాట్లాడుతున్నావు? ఏమిటి నీ అధికారం?’’ అని అడగలేదు. ఎందుకంటే అంతరాంతరాలలో తనకు కూడా తెలుసు అది పార్టీ ఆదేశమని. ఎవరు నిర్ణయించి ఉంటారు? ఒకరిద్దరా? కమిటీ అంతా సమావేశమైందా? ఎలా నిర్ణయం తీసుకున్నారు తనను సంప్రదించకుండా… తన వాదన పూర్తిగా వినకుండా.
కలకత్తా మహాసభలో నెహ్రు ప్రభుత్వాన్ని సాయుధ పోరాటం ద్వారానే పడగొట్టాలనే తీర్మానానికి తను మనసా వాచా అంగీకరించలేదని చాలామందికి తెలుసు. తనే కాదు మరికొందరు పెద్దలకు కూడా సంపూర్ణాంగీకారం లేదు. వారిమీద ఈ వైఖరి తీసుకోలేదు. వారు తిరుగుబాటు చేసినట్లో, ద్రోహం చేసినట్లో ఎవరూ మాట్లాడలేదు. కానీ తనమీద ఈ నింద ఏమిటి ‘ఆడదాన్ననా?’ ఆ ఆలోచనకు ఉలిక్కిపడిరది శారద.
ఈ పదిహేనేళ్ళలో అనేకసార్లు ఈ ప్రశ్న వచ్చింది. ప్రతిసారీ ఏదో ఒక సమాధానంతో సర్దుకుంటోంది. ఇంకెంత కాలం ఇలా సర్దుకోవాలి? కమ్యూనిస్టులయినంత మాత్రాన ఎంతో కాలం నుంచీ అలవడిన భావాలు పోవు. కానీ నాయకత్వమైనా తమని తాము మార్చుకోవటానికీ ప్రయత్నం చేయవద్దా? సమాధానం చెప్పేదెవరు?
పురుషుల జైలులో రోజూ ఏదో ఒక కలకలం. నిరాహార దీక్షలు, అధికారులను ఎదిరించటాలు, గొడవలు జరుగుతూనే
ఉన్నాయి. మూర్తి వారానికో రోజు ఇంటర్వ్యూ తీసుకుని శారదను కలుస్తున్నాడు. ఇద్దరికీ పోరాట విరమణ జరగాలని
ఉంది. తమలాగా ఆలోచిస్తున్న వాళ్ళున్నారనీ తెలుస్తోంది. రాయలసీమ కామ్రేడ్‌ ఒకరు తను పార్టీతో విభేదించి బైటికి వస్తున్నానని చెప్పి విడుదలయ్యాడు. అలా చేద్దామనే ఆలోచన కొందరిలో ఉంది.
‘‘మూర్తీ… మనం ప్రస్తుతం పార్టీ అనుసరిస్తున్న పంథాను వ్యతిరేకిస్తున్నాం. ఆ మాట నేను వివరంగా పార్టీకే ఉత్తరం ద్వారా చెప్పాను. అందుకే అందరూ నన్ను శత్రువుల్లా చూస్తున్నారు. నిన్నూ అంతే. అలాంటప్పుడు మనం అటు పార్టీకీ కాక, ఇటు మన కుటుంబాలకూ, వ్యక్తులకూ కాక ఈ జైల్లో ఎందుకుంటున్నట్లు. మనం ఈ పోరాటాన్ని వ్యతిరేకిస్తున్నామని బహిరంగంగా ప్రకటించి విడుదలై మన జీవితాల్లోకి వెళదాం.’’
మూర్తి శారద వంక ఆశ్చర్యంగా చూశాడు.
‘‘ఆ పని చేస్తే పార్టీకి ఇక శాశ్వతంగా దూరమైనట్లే. పార్టీకి దూరమై నువ్వు బతకగలవా?’’
‘‘పార్టీ ఎప్పటికైనా ఇదంతా తప్పని గ్రహిస్తుందని నాకు నమ్మకం ఉంది. సమయం పట్టవచ్చు. కానీ గ్రహిస్తుంది. అప్పుడు మనం, పార్టీ ఒకటవుతాం. ఈ లోపల డాక్టర్‌ అవసరం బెజవాడకు ఎంతైనా ఉంది. డాక్టర్‌ రంగనాయకమ్మ గారు చనిపోయారని చెప్పానుగా. ఆమే, నేనూ ఇద్దరం లేకపోతే ఆడవాళ్ళకు చాలా కష్టం. ఒకవైపు మన యువకులంతా చచ్చిపోతున్నారు. ఇంకోవైపు ఆడవాళ్ళు నేను లేనందువల్ల చచ్చిపోతారనుకుంటే నాకు నా మనసుకి చాలా కష్టంగా ఉంది. నాకు ప్రాణాలు నిలబెట్టటం అనేదే కర్తవ్యంగా అనిపిస్తుంది.
నిజానికి ఇవాళ మనం కమ్యూనిస్టులుగా చేయాల్సిందెంతో ఉంది. ఆ పని చేస్తుంటే ప్రభుత్వమే నిర్బంధం విధించింది. దాన్ని మనం వేరే రకంగా ఎదిరించి ఉంటే ఇంత నష్టం తప్పేదని గట్టిగా అనిపిస్తోంది. ప్రజాభిప్రాయాన్ని కూడగట్టాలి. నిర్బంధానికి వ్యతిరేకంగా, దానికి సృజనాత్మక వ్యూహాలు రచించుకోవాల్సింది. అదికాకుండా ‘‘కంటికి కన్ను పంటికి పన్ను’’ అంటే ఇప్పుడేమయింది. మన వేలితో మన కన్నే పొడుచుకున్నట్టయింది. అంతా చీకటయిపోయింది.
ఒక చిన వెంకట్రాయుడు తయారవాలంటే, ఒక చలసాని శ్రీనివాసరావు, వాసుదేవరావు, ఒక జగన్నాధరావు తయారవ్వాలంటే అది మామూలు విషయమా? అలాంటివాళ్ళు వందలు పోయారు. వాళ్ళు బతికుంటే మార్చేవాళ్ళు సమాజాన్ని. మనం ఊహించలేనట్టు… ఇప్పటికైనా మనం బహిరంగంగా ఇది తప్పని చెబితే మన వెనక వచ్చే వాళ్ళుంటారేమో. కొందరైనా మిగులుతారేమో.
మూర్తీ… నేను నిర్ణయించుకున్నాను. నీ సంగతి తేల్చుకో.’’
మూర్తికి కూడా మనసులో అదే ఉంది. ఈ జైలు జీవితంలో అర్థం లేదనిపిస్తోంది. తన అంగీకారాన్ని తెలిపాడు.
శారద మూర్తి చేతులను తన చేతుల్లోకి తీసుకుంది.
‘‘ఇక మన జీవితాలు కొన్నేళ్ళపాటు చాలా మారతాయి. కానీ మూర్తీ, నేను కమ్యూనిస్టుని. పార్టీకి దూరమైనా కమ్యూనిస్టులాగే జీవిస్తాను. నాకు నమ్మకముంది. పార్టీ మళ్ళీ మనల్ని కలుపుకుంటుంది. ఈ వెలి తప్పని తెలుసుకుంటుంది.’’
శారద కళ్ళల్లో మెల్లిగా నిరాశ తొలిగి ఆశ పాకుతోంది. కొన్నాళ్ళుగా నవ్వటం మర్చిపోయిన ఆమె పెదవుల మీద అతి సన్నని చిరునవ్వు మొలకెత్తింది.
… … …
బెజవాడకు ఒంటరిగా తిరిగి వచ్చింది శారద. పార్టీతో విభేదిస్తున్నానని బహిరంగంగా ప్రకటించానని శారద అనుకుంది. అది పార్టీ పరిభాషలో ‘‘అండర్‌టేకింగ్‌’’, ‘‘లొంగుబాటు’’. ఆ పదం ఒక మనిషి జీవితాన్ని ఎలా మార్చెయ్యగలదో శారదకు క్రమంగా అర్థమవుతూ వచ్చింది. పార్టీ ఆదేశానుసారం డాక్టరుగా ప్రాక్టీసు చేస్తూ కృష్ణాజిల్లా పార్టీ బాధ్యతలు తీసుకునేందుకు కొన్నేళ్ళ క్రితం వచ్చినపుడు శారదకు ఘన స్వాగతం దొరికింది. ఇప్పుడు స్వాగతం దొరుకుతుందనీ, దొరకాలనీ శారద అనుకోలేదు గానీ ఇంత తిరస్కారం ఎందుకుండాలో అర్థం కాలేదు. ఇల్లు, అమ్మ శిధిలావస్థలో ఉండటం చూసి శారదకు గుండె చిక్కబట్టింది. నిత్యం నలభై యాభై మంది వస్తూ పోతూ, తింటూ, పాడుతూ, ఆడుతూ హాస పరిహాసాలతో కళకళలాడే ఇల్లు, కళాకాంతీ లేక దుమ్ముకొట్టుకుపోయి ఉంది. సుబ్బమ్మ ఒక్కతే ఓపికున్నప్పుడు ఇంత ఒండుకు తింటోంది. ఓపిక లేనప్పుడు మంచినీళ్ళు తాగి పడుకుంటోంది.
ఇల్లంతా తిరిగి చూసింది శారద. చూసినకొద్దీ పట్టుదల పెరిగింది. ఇల్లు మళ్ళీ ప్రాణం పోసుకోవాలి. దానికి తను ఈ క్షణం నుంచీ పూనుకోవాలి. సుబ్బమ్మకు శారదను చూస్తూనే ప్రాణం లేచొచ్చింది. అమ్మకు తన చేతుల్తో అన్నం తినిపించి, తను కూడా కడుపు నిండా తిని పనిలో పడిరది శారద. నలుగురు మనుషుల కోసం కబురంపితే నర్సులిద్దరూ వాళ్ళను తీసుకుని వచ్చారు. హాలు, వంటిల్లు, పడకగది మళ్ళీ మామూలు స్వరూపానికి తేవటానికి సాయంత్రం దాకా పట్టింది.
సాయంత్రం పని ఆపి ధైర్యం కూడగట్టుకుని హాస్పిటల్‌కు వెళ్ళింది. శారద దారుణమైన దృశ్యాన్నే ఊహించుకుంటూ వెళ్ళింది గానీ అక్కడి పరిస్థితి శారద ఊహను మించిపోయింది. సర్వం నాశనమై పోయింది. తనెంతో ప్రేమగా తీర్చిదిద్దుకున్న జీవితమంతా చిందరవందరై పోయింది. చెంపలు కన్నీళ్ళతో తడిసి ఎండిపోయాయి.
ఎక్కడ మొదలు పెట్టాలి. ఎండిన కన్నీటిని చల్లని నీళ్ళు చల్లి తుడుచుకుని కాగితాలు తీసుకుని మళ్ళీ ఆ శిథిలాలయాన్ని పునరుద్ధరించటమెలాగో అనే ప్లాన్‌ వివరంగా రాసుకుంది. కావలసిన వస్తువులు, పరికరాలు జాబితా వివరంగా రాసుకుంటుంటే సుందరమ్మ ఒక్కొక్కటీ చెబుతూ సాయపడుతోంది. రాత్రి పొద్దుబోయేదాకా ఆ పనే సరిపోయింది.
ఇదంతా చేయటానికి డబ్బు? ఎంత సంపాదించింది డాక్టర్‌గా… ఒక్క రూపాయి లేదిప్పుడు. ఎప్పుడు వచ్చినది అప్పుడే పార్టీకీ, పార్టీ ఆఫీసనదగిన ఇల్లు నడపడానికీ ఖర్చు పెట్టేసింది. ఇప్పుడు మొదలుపెట్టటానికి వెదుకులాట తప్పదు. శారదేమిటి,పార్టీ కోసం సర్వం ఇచ్చినవాళ్ళెందరో శారదలాగే అందరూ దానికి గర్వపడేవారే గాని బాధపడేవారు కాదు.
శారదకు గర్వం కూడా లేదు. అది తనది అనే ఆలోచనే తప్ప ఇంకో భావం లేదు. పార్టీ, తనూ వేరని శారద అనేకమంది సభ్యులలాగానే ఒక్క క్షణం కూడా అనుకోలేదు. వ్యవస్థాపకురాలిగా పార్టీని ఏ ఇబ్బందులూ లేకుండా నడిపించే బాధ్యత తనదనీ, దానికి తన సర్వశక్తులూ ఒడ్డాలనీ అనుకుంది. ప్రత్యేకంగా అనుకోవాల్సిన అవసరం లేకుండానే అది శారద రక్తంలో కలిసిపోయింది. ఇప్పుడు కూడా శారదకు ఒక్క క్షణం కూడా వేరే ఆలోచన రాలేదు. డబ్బు సమకూర్చి ఆస్పత్రిని బాగు చేసుకుంటే మళ్ళీ అంతా మామూలవుతుంది… అని డబ్బు కోసం ఎవరినడగాలి, ఎలా సమకూర్చాలి అనే ప్రయత్నాలు మొదలు పెట్టింది. సూర్యం, పద్మ, పిల్లలు, లావణ్య, నటాషా, రవి అందరూ వచ్చేస్తే అంతా సులభమవుతుంది. సూర్యం తన గురించి బెంగపెట్టుకున్నాడు. అతని బెంగ తీరుతుంది. పెద్దలు, పిల్లలు అందరితో ఇల్లు మామూలవుతుంది. శారద మనసుని ప్రశాంత పరుచుకుంటోంది.
రెండవ రోజు సాయంత్రం ఇంటి ముందు ఎండిన పూల మొక్కలు పీకేసి, గడ్డీ గాదాన్ని ఏరేసి నేలంతా మళ్ళీ విత్తనాలు చల్లటానికి సిద్ధం చేస్తుండగా సరస్వతి వచ్చింది. శారదకు మట్టి చేతులను కడుక్కునే వ్యవధానం కూడా ఇవ్వకుండా కౌగిలించుకుంది. శారద చాలా నెలల తర్వాత గలగలా నవ్వింది. సర్వస్వతి కళ్ళు తుడుచుకుంటూ ‘‘ఇప్పట్లో నిన్ను చూస్తాననుకోలేదు’’ అంటుంటే శారద ఆప్యాయంగా సరస్వతిని లోపలికి తీసుకెళ్ళింది.
ఇన్ని నెలలుగా ఒక్క స్నేహ పూరితమైన పలకరింపు లేక ఎండిపోయిన శారద మనసు మీద సరస్వతి పలకరింపు తొలకరి జల్లులా పనిచేసింది.
‘‘పిల్లలెరా ఉన్నారోయ్‌. మనోరమ పెళ్ళయిన తర్వాత వాళ్ళను చూసే అవకాశం దొరకలేదు. అసలు పెళ్ళెలా జరిగిందో తెలుసుకునే వీలు లేకుండా ఈ నిర్బంధం, నిషేధాల పనులతోనే సరిపోయిందోయ్‌. నటాషా విశాఖపట్నంలో ఉంటోంది. వచ్చే వారం వెళ్ళి చూసి రావాలి. ఈ సంవత్సరం మధ్యలో బడి మార్చటం ఒద్దంటున్నారు. వచ్చే సంవత్సరం ఇక్కడకు తెచ్చుకుంటాను. అమ్మ ఆరోగ్యం అసలు బాగోలేదు. లవణం, సమరం, నౌ అందరూ ఎట్లా ఉన్నారోయ్‌. రేపాదివారం పిల్లలందరినీ తీసుకుని మా ఇంటికి రారాదూ. మా ఇల్లు బోసిగా ఉంటే ఏమీ బాగోలేదోయ్‌. ఎలా ఉండే ఇల్లు ఎలా అయిందో చూశావుగా…’’
శారద గలగలా మాట్లాడుతుంటే సరస్వతి ఆమె చేతుల్ని ఆప్యాయంగా తన చేతుల్లోకి తీసుకుని సవరిస్తూ ఆదివారం నాడు పిల్లలందరినీ తీసుకుని వస్తానని చెప్పింది.
‘‘నువ్వు మంచి పని చేశావు శారదా. గోరాగారూ, నేనూ ఇద్దరం ఇదే అనుకున్నాం.’’
‘‘నేనూ అలాగే అనుకుని వచ్చేశాను. ఎంత గొప్పవాళ్ళయినా ఒకోసారి పొరపాట్లు చేస్తారోయ్‌. అలాగే మా పార్టీ కూడా. కానీ దానికి చెల్లించాల్సిన మూల్యం చాలా ఎక్కువగా ఉందోయ్‌. అదే బాధ తొలిచేస్తోంది. ఎలాంటివాళ్ళు చచ్చిపోతున్నారో చూశావుగా’’. ఇద్దరూ తమకు తెలిసిన కమ్యూనిస్టులలో చనిపోయిన వారి గురించి, జైల్లో ఉన్న వారి గురించీ మాట్లాడుకోవటంలో కాలాన్ని మర్చిపోయారు. ఆ రోజు సరస్వతిని భోజనం చెయ్యకుండా పంపించే ప్రసక్తే లేదని శారద, సుబ్బమ్మ పట్టుబట్టారు. సుబ్బమ్మతో పాటు సరస్వతి కూడా వంటకు పూనుకుంటే శారద వాళ్ళిద్దరినీ చూస్తూ గుండెలనిండా గాలి పీల్చుకుంది.
శారదకూ, సరస్వతికీ కొసరి కొసరి వడ్డిస్తుంటే సుబ్బమ్మకు మళ్ళీ జీవితం మామూలుగా నడుస్తుందనే నమ్మకం కలిగింది.
బాగా పొద్దు బోయాక సరస్వతి కొడుకు సమరం వచ్చి తల్లిని తీసుకెళ్ళాడు. ఆ రాత్రి గాఢనిద్ర పోయింది శారద. తెల్లవారి పనులు ముగించుకుని ఆస్పత్రికి పోదామనుకుంటుంటే అన్నపూర్ణ వచ్చింది, వెనకాలే అబ్బయ్య. శారద ఆనందానికి అవధులు లేవు. సుబ్బమ్మను అన్నపూర్ణ అప్పుడప్పుడూ వచ్చి చూస్తూనే ఉంది.
ఒకరినొకరు ఇంతకాలం తర్వాత చూసుకుంటుంటే వాళ్ళను చూడాలని కన్నీళ్ళు గబగబా కళ్ళనుంచి బైటకురుకుతున్నాయి.
శారద జైల్లో తనతో ఎవరూ మాట్లాడని సంగతి చెప్పి బాధపడిరది.
‘‘బహుశ ఇక మీరు మీ పార్టీని, ఆ మిత్రులని మర్చిపోవాలనుకుంటానండీ’’ అన్నాడు అబ్బయ్య.
‘‘ఎందుకట్లా అంటున్నావు? ఇప్పుడు జరుగుతున్నది పొరపాటని మా వాళ్ళు ఎన్నటికీ గ్రహించరా?’’
‘‘వాళ్ళు గ్రహించవచ్చు. కానీ తమకంటే ముందు గ్రహించిన వాళ్ళను వాళ్ళు క్షమించరు. అందులో మీ వంటి నాయకులను అసలు క్షమించరు.’’
‘‘నువ్వు ఎంత కాంగ్రెస్‌ వాడివయినా మా వాళ్ళనిట్లా మాట్లాడటం బాగోలేదోయ్‌’’
‘‘నేను కాంగ్రెస్‌ వాడిగా, కమ్యూనిస్టు వ్యతిరేకిగా మాట్లాడటం లేదు డాక్టర్‌. పార్టీ యంత్రాంగపు స్వభావాన్ని అర్థం చేసుకుని మాట్లాడుతున్నాను.’’
‘‘పార్టీ అంటే మనుషులు కాదా? యంత్రాంగం తయారయ్యేది మనుషులతోనే గదా?’’
‘‘ఔను. కానీ పార్టీ యంత్రాంగం, నియమ నిబంధనలు, క్రమశిక్షణ ఇవి వాటిని వాడుకోదల్చుకున్నప్పుడు మనుషులు తమ మానవత్వాన్ని, విచక్షణను, హేతుబుద్ధిని అన్నిటినీ పక్కన పడేసే అవకాశాన్ని యంత్రాంగం కల్పిస్తుంది. అది అన్ని పార్టీల కంటే కమ్యూనిస్టు పార్టీలో అధికం. ఎందుకంటే అక్కడ వారు చేసే త్యాగాలూ అధికం’’. అబ్బయ్య మాటల గురించి ఆలోచించటానికి
ఉందనిపించింది శారదకు. జైల్లో ఉన్నప్పుడు శారద కూడా పార్టీ యంత్రాంగం గురించి ఆలోచించింది.
‘‘అబ్బా… మీ రాజకీయ చర్చలు ఆపండి. దానికి చాలా సమయం ఉంది. శారదా.. ఆస్పత్రి మళ్ళీ ఎప్పుడు తెరుస్తావు?’’
‘‘నెల నుంచీ రెండు నెలలు పట్టొచ్చు. ముందు కొంత బాగు చేసుకుని పని మొదలు పెడతాను. నెమ్మదిగా అంతా బాగవుతుంది. రేపు సూర్యం, పద్మ వచ్చేస్తారు. పనులు మొదలుపెడతాం.’’
‘‘మూర్తిగారు రాలేదేం?’’
‘‘ఆయన జైల్లో నుంచి రేపు బైటికి వస్తారు. వెల్లూరు నుంచి మద్రాసు వెళ్ళి ఆ కుటుంబపు మంచి చెడ్డలు చూసి వచ్చేసరికి పది పదిహేను రోజులు పట్టొచ్చు. ఎల్లుండి నేను విశాఖపట్నం
వెళ్తున్నాను. నటాషాను చూసి వస్తాను.’’
‘‘తీసుకురావా?’’
‘‘మధ్యలో బడి మార్చటం ఎందుకు? వచ్చే ఏడు ఇక్కడి బళ్ళో చేర్పిస్తా,’’
‘‘అదే నయంలే. నీ ప్రాక్టీసు మీద పూర్తిగా దృష్టి పెట్టి మళ్ళీ పుంజుకోటానికి బాగా కష్టపడాలి.’’
‘‘ఔను. డాక్టరమ్మ ఇంకెక్కడికీ పోదనే నమ్మకం కలగాలి’’ నవ్వింది శారద. అబ్బయ్య బెజవాడలో తన స్నేహితులను కలిసి వస్తానని వెళ్ళాడు.
అన్నపూర్ణ సుబ్బమ్మకు వంటలో సాయం చేస్తానంటే శారద ఆసుపత్రికి వెళ్ళింది.
ఆ రోజంతా ఉండి మర్నాడు ఉదయం గుంటూరు వెళ్ళిపోయారు అన్నపూర్ణ, అబ్బయ్యలు.
నెమ్మదిగా అన్నీ స్వాధీనంలోకి వస్తున్నాయి శారదకు. సూర్యం కొంత డబ్బు తెచ్చాడు. కొంత అప్పు దొరికింది. ఆస్పత్రికి ఒక్కొక్కటీ సమకూరుతున్నాయి.
శారద సాయంత్రాలు ఇంటింటికీ వెళ్ళి ఆరోగ్యం ఎలా ఉందీ కనుక్కుని, అవసరమైన వైద్యం చేసి వస్తోంది. ఒకసారి శారదను చూసి, వైద్య సహాయం పొందినవాళ్ళు ఆమెను మర్చిపోలేరు. వాళ్ళకు బోలెడంత ధైర్యం శారదను చూస్తే. మెల్లిగా ఆస్పత్రికి వచ్చేవారి సంఖ్య పెరుగుతోంది. పది, పదిహేను రోజుల్లో వస్తాడనుకున్న మూర్తి నెలరోజులకు గానీ రాలేదు. మద్రాసులో ఉండవలసి వచ్చిందని మూర్తి చెబితే శారద విని ఊరుకుంది. దేనిని, ఎవరినీ ప్రశ్నించకుండా తన పనిలో మునిగిపోతేనే శాంతిగా ఉంటోంది.
… … …
మధ్యాహ్నం రెండు గంటల వరకూ పేషెంట్లు వస్తూనే ఉన్నారు. సంక్రాంతి పండగ వెళ్ళిన దగ్గరనుంచీ మామూలుగా డాక్టర్ల దగ్గర రద్దీ పెరుగుతుంది. శారద దగ్గర మరింత పెరిగింది. చివరి పేషెంటును చూసి పంపించి ఇంటికి వెళ్ళటానికి లేచింది. లక్ష్మి మెల్లిగా దగ్గరకు వచ్చి ఏదో చెప్పాలన్నట్లు నిలబడిరది.
‘‘ఏంటి లక్ష్మీ. డబ్బేమైనా కావాలా?’’ ‘‘కాదు డాక్టర్‌గారూ… ఇవాళ సాయంత్రం నేను రాను. మీరేమీ అనుకోకపోతే నాలుగు రోజులు శెలవు తీసుకుంటాను.’’
‘‘ఎందుకు? ఎక్కడికి వెళ్తావు?’’ కుతూహలంగా అడిగింది శారద. ‘‘చలం గారింటికమ్మా. వాళ్ళు ఊరొదిలి వెళ్ళిపోతున్నారంట. నాలుగు రోజులు వాళ్ళకు సాయంగా ఉండొస్తాను.’’
శారద లక్ష్మి ముఖంలోకి చూస్తూ ఉండిపోయింది. డాక్టర్‌ రంగనాయకమ్మ శారద జైల్లో
ఉండగా చనిపోయారు. శారద విడుదలై వచ్చాక వెళ్ళి చలంగారిని, పిల్లలను పరామర్శించి రావాలని అనుకుంటూనే ఉంది. మొదటి రెండు నెలలూ ఆస్పత్రిని బాగు చేసుకోవటంలో అన్నీ మర్చిపోయింది. తర్వాత వెళ్దాం వెళ్దాం అనుకుంటూనే రోజులు గడిపేసింది. వెళ్ళి వాళ్ళ బాధను చూడగలిగే ధైర్యం లేకపోయిందా? ఇంత ఆలస్యం చేశానేమిటి? అనుకుంటూ
‘‘ఎక్కడికి వెళ్తున్నారట?’’
‘‘తిరువణ్ణామలై వెళ్తారటమ్మా’’ అంది లక్ష్మి.
‘‘సరే నేనూ వస్తాను సాయంత్రం. నువ్వెళ్ళు. వెళ్ళి వాళ్ళకు కావలసినన్ని రోజులు అక్కడ
ఉండు. ఇక్కడ పనుల గురించి మేం చూసుకుంటాంలే. ఏం మంగమ్మా… చూసుకోలేమా?’’
మంగమ్మ నవ్వి ‘‘ఎందుకు చూసుకోలేం. వెళ్ళిరా లక్ష్మీ’’ అంది. సాయంత్రం ఐదు గంటలకు తనకు తోచిన పళ్ళూ, ఫలహారాలూ పట్టుకుని చలం గారింటికి వెళ్ళింది శారద.
చలంగారొక్కరే వరండాలో కూర్చుని ఉన్నారు. వాతావరణమంతా నిశ్శబ్దంగా ఉంది. శారద వెళ్ళి దూరంగా ఉన్న కుర్చీని ఆయనకు దగ్గరగా లాగి కూర్చుంది.
ఆయన చిరునవ్వు నవ్వి ‘‘డాక్టరు గారు లేరుగా’’ అన్నారు. శారదకు దుఃఖం ముంచుకొచ్చింది. దానిని నిర్దాక్షిణ్యంగా వెనక్కి నెట్టి ‘‘అప్పుడు నేను జైల్లో ఉన్నాను’’ అంది అంతకంటే ఏమనాలో తోచక.
‘‘నేనూ జైల్లోనే ఉన్నాను’’ అన్నారు చలం.
శారద అదేమిటన్నట్టు చూసింది.
‘‘మీరంతా ఉన్న జైలు కాదు. ఇంకో జైలు. ఈ ప్రభుత్వాలు కట్టించినవే జైళ్ళనుకుంటారు. చాలా జైళ్ళున్నాయి. డాక్టరుగారు
ఏ జైలుకీ వెళ్ళకుండా తప్పించుకుని పోయారు’’ మళ్ళీ చిన్నగా నవ్వి
‘‘కమ్యూనిస్టులందర్నీ చంపేస్తున్నారటగా. నాకూ కమ్యూనిస్టవాలనుంది. ఎట్లాగో చెప్తావా?’’
శారద మాట్లాడలేదు కాసేపు.
‘‘మీరు తిరువణ్ణామలై వెళ్తున్నారట’’.
‘‘ఔను. రమణ మహర్షి పిలుస్తున్నారు రమ్మని. అందరం వెళ్తున్నాం. ఈ ఆంధ్రదేశంలో ఉండలేను నేనిక.’’
‘‘మళ్ళీ ఎప్పుడొస్తారు?’’
‘‘నేనా? నేనిక ఈ దేశం రాను. ఏముందిక్కడ? ఎవరున్నారు?’’
‘‘అక్కడ మాత్రం ఎవరున్నారు? ఆశ్రమంలో ఆ నియమాల్లో మీరుండలేరు.’’
‘‘అక్కడ ఎవరూ లేరనేగా వెళ్ళేది. నేను ఆశ్రమంలో ఉంటానని మీరెందుకనుకున్నారు.’’
‘‘స్త్రీల విషయంలో అంత హేతుబద్ధంగా ఆలోచించే మీరు రమణమహర్షి ఫిలాసఫీనెలా అంగీకరిస్తారు?’’
‘‘భగవాన్‌ గురించి మీకు తెలియదు. ఆయన చూపే హేతువుని మీరు అంగీకరించరు కాబట్టి అది హేతుబద్ధం కాదంటారు. నాకు ఆయన అర్థమవుతారు. మీకు అర్థం కాదు. మనం మాట్లాడుకోవటం ఎందుకు?’’
‘‘మీరు లేని బెజవాడ…’’
‘‘బెజవాడకు నేను తగను. ఐనా పాపం ఇన్నాళ్ళు భరించింది. నిజానికి నీకూ ఇది తగినది కాదు. ఇద్దరం ఇరుక్కుపోయాం. నేను తప్పించుకుని పోతున్నాను. నువ్వు తప్పించుకోలేవు. నీకు రాజకీయాలు కావాలి గదా’’
‘‘రాజకీయాలు అందరికీ కావాలి.’’
‘‘అందరినీ అలా అనుకోనివ్వండి, మీరు కొందరే ఎందుకు ఆక్రమించుకుంటారు’’ శారదకు ఆ సంభాషణ కొనసాగించాలనిపించలేదు.
‘‘డాక్టర్‌గారి గురించి చెప్పండి’’
‘‘గొప్ప మనిషి. ఉన్నతం ఆమె. ఆమెకు మీరంటే ఇష్టం. చెబుతుండేది మీ గురించి’’ శారద ముఖంలో విషాదం చూసి, ‘‘బాధపడవద్దు ఆమె కోసం. మన కోసం మనం బాధలు పడక తప్పదు. ఆమె గురించి ఇంకా మాట్లాడాలంటే లోపలికి వెళ్తే షౌ వాళ్ళూ ఉన్నారు.’’ శారద ఆ మాటల అర్థం గ్రహించి లేచి లోపలికి వెళ్ళింది.
ఇల్లంతా ప్రయాణానికి సిద్ధమవుతున్నట్లుగా ఉంది. ఏవో మూటలు, పెట్టెలు ముందు పెట్టుకుని కూర్చున్నారు షౌ, నర్తకి, చిత్ర.
శారదకు వాళ్ళతో అంత పరిచయం లేదు. వెళ్ళి వాళ్ళ దగ్గర కూర్చుంది. షౌ డాక్టర్‌ రంగనాయకమ్మ చివరి ప్రయాణం గురించి చెప్పింది. ‘‘నాన్నకు పెద్ద దెబ్బ తగిలినట్లయింది. అందుకే భగవాన్‌ దగ్గరకు వెళ్తున్నాం’’ అంది. వాళ్ళిద్దరినీ చూస్తే చలంగారి గురించి దిగులు పడనవసరం లేదనిపించింది.
వీళ్ళ ప్రేమ ఆయన్ను కాపాడుతుంది అనిపించింది.
కానీ వీళ్ళేం చేస్తారు అక్కడ? ఆ ప్రశ్నకు సమాధానం కాలం చెప్పాల్సిందే. కాసేపు ఆ మాటా, ఈ మాటా మాట్లాడి, ఏం కావాలన్నా తనకు లక్ష్మితో కబురు చెయ్యమని చెప్పి బైటికి వచ్చింది.
చలంగారు అలాగే కూర్చుని ఉన్నారు శూన్యంలోకి చూస్తూ.
ఆయనకు నమస్కారం చేసింది చిరునవ్వే సమాధానం, వీడ్కోలు కూడా.
… … …
వేసవి శెలవులకు నటాషా బెజవాడ వచ్చింది. ఎదిగే వయసులో తల్లికి దూరంగా ఉండటం వల్లనేమో నటాషాకు శారద దగ్గర అంత చనువు లేదు. శారదకిప్పుడు క్షణం తీరిక లేదు. ప్రాక్టీసు విపరీతంగా పెరిగింది. సాయంత్రం తనే ఇళ్ళకు వెళ్ళి వైద్యం చేయటం మానకపోవటంతో రాత్రిళ్ళు కూడా ఆలస్యం అవుతోంది. కాన్పు కేసులుంటే రాత్రంతా ఆస్పత్రిలో గడిపేస్తోంది. మూర్తి మళ్ళీ ప్రాక్టీసు పెడదామా అని ఆలోచిస్తున్నాడు. శారదకు చాలా ఇష్టమైన రాజమ్మ, కోటేశ్వరమ్మ, సూర్యావతి అందరూ జైలు నుంచి విడుదలై అట్నుంచి అటే అజ్ఞాతంలోకి వెళ్ళారు. ఎవరైనా వస్తారేమో అని ఎదురుచూడటం మానలేదు శారద. తనతో కలిసి పనిచేసిన వారి మరణ వార్తలు విన్నరోజు ఏ పనీ చెయ్యలేని నిస్సత్తువ కమ్ముతుంది.
‘‘ఎందుకు ఆపరు ఈ పోరాటాన్ని?’’ సమాధానం చెప్పేవాళ్ళు లేరు. రామస్వామి తనలాగే పార్టీతో విబేధిస్తున్నానని చెప్పి జైలునుంచి విడుదలయ్యాడు. ఆయనను పార్టీ బహిష్కరించిందని చెప్పి బాధపడ్డాడు. విబేధాలున్నప్పుడు చెప్పకుండా ఎట్లా? నేను రహస్య సమాచారాలేమీ చెప్పలేదే నన్ను ఇట్లా చెయ్యటం ఏమిటి అని ఆయన దుఃఖిస్తుంటే ‘‘ఒకసారి ఇదంతా ముగిశాక మనందరం మళ్ళీ పార్టీలో పనిచేస్తాం. బాధ పడకండి’’ అని దైర్యం చెప్పింది.
ఒకరోజు మూర్తి ఒక వార్తతో వచ్చాడు.
‘‘మనవాళ్ళు రష్యా వెళ్ళారట.’’
‘‘ఎందుకు?’’ ఆశ్చర్యపోయింది శారద.
‘‘స్టాలిన్‌తో మాట్లాడి అప్పుడు తేల్చుకుంటారట పోరాట విరమణ చెయ్యాలా లేదా అని.’’
శారద నిర్ఘాంతపోయింది.
‘‘స్టాలిన్‌కెలా తెలుస్తుంది. పోరాటం మొదలుపెట్టి, నిండి దానిలో మునిగి, దాన్ని నడిపిస్తున్న వీళ్ళకు తెలియనిది స్టాలిన్‌కెలా తెలుస్తుంది?’’
‘‘ఏమో… వెళ్ళిన మాట మాత్రం నిజం.’’
‘‘నాకు నమ్మాలనిపించటం లేదు. ఇదంతా ప్రభుత్వ ప్రచారమేమో.’’
‘‘కాదు శారదా. నాకు నమ్మకంగా తెలిసింది. స్టాలిన్‌ ఏం చెబుతాడో ఏంటో?’’
‘‘అది పోరాటం గురించి వీళ్ళు చెప్పే దాని మీదనే ఆధారపడుతుంది. ఆయన ఇక్కడి వార్తలను రోజూ చదివి, పోరాటాన్ని అధ్యయనం చేసేంత తీరికగా ఉన్నాడా? యుద్ధం ముగిసిన తర్వాత దేశ నిర్మాణంలో మునిగి ఉండడూ? ఆయన ఏం చెబితే అది చేస్తారా? నవ్వాలా? ఏడవాలా? తెలియడం లేదు’’. శారదకు కోపంగా ఉంది. బాధగా ఉంది. నిజంగా ఏడవాలని ఉంది. అన్ని ఉద్వేగాలనూ అణచుకుని తన పనిలో తను మునిగిపోయింది. కొద్దికాలంలో పోరాట విరమణ గురించిన ప్రకటన వచ్చింది. ఆ ప్రకటన రావడంతో శారదకు కాస్త తెరిపి చిక్కినట్లయింది. నెమ్మదిగా పరిస్థితి చక్కబడుతుంది. ఆజ్ఞాతంలో ఉన్న కామ్రేడ్స్‌ తిరిగి వస్తారు. జైళ్ళలో ఉన్నవారు విడుదలవుతారు. మళ్ళీ ఒక అంతర్గత చర్చ మొదలవుతుంది. సంవత్సరంలో పరిస్థితి చక్కబడి మళ్ళీ పార్టీలో పనిచేయవచ్చు అనుకుంటే ఒక వంక ఆనందం మరో వంక దుఃఖం. అమ్మా అంటూ వచ్చిన నటాషాను దగ్గరగా తీసుకుని రెండు చెంపలూ ముద్దుపెట్టుకుంది. నటాషా అడిగిన వాటికన్నీ ఒప్పుకుంది. మూర్తి కోసం ఎదురు చూస్తూ కూర్చుంది.
శారద అనుకున్న సంవత్సరం గడిచింది కానీ, మిత్రులెవరూ కలవలేదు.శారదను, మూర్తిని చర్చలకో, మీటింగులకో పిలవలేదు. అజ్ఞాతం నుండి తిరిగొచ్చిన వాళ్ళు కూడా శారదతో మాట్లాడేందుకు రాలేదు. పార్టీ విధానాన్ని తప్పుబట్టిన చాలామందిని ఆత్మవిమర్శ చేసుకోమని తిరిగి పార్టీలో చేర్చుకున్నారు. శారద విషయంలో అలా జరగలేదు. రామస్వామి గారిని కూడా చేరమన్నారనీ, ఆయన తన ఆత్మాభిమానానికి దెబ్బ తగిలిందని తిరిగి పార్టీలోకి వెళ్ళలేదని తెలిసింది.
కొన్ని రోజుల తర్వాత ఆయనే స్వయంగా వచ్చాడు. రామస్వామికి శారదంటే చాలా అభిమానం, గౌరవం. ఆయన తన నిర్ణయాన్ని శారదకు వివరించాలనుకున్నాడు.
శారద ఆయన చెప్పింది విని ఆయన చేసింది సరైనదేనని గట్టిగా చెప్పింది.
‘‘మీరు మీ నిర్ణయం స్వతంత్రంగా తీసుకున్నారు. దానిలో తప్పేమీ లేదు. మీలాంటి వాళ్ళను పోగొట్టుకున్న పార్టీ నష్టపోతుంది.’’
‘‘మీలాంటి వాళ్ళను పోగొట్టుకోలేదా? మీ విలువ తెలుసుకోలేదు గదా’’
‘‘వాళ్ళ సమస్యలు వాళ్ళకు ఉండి ఉంటాయి’’ పేలవంగా నవ్వింది శారద.
‘‘మీ వృత్తి మీద మీరు కేంద్రీకరించండి. అది తక్కువ ప్రజాసేవ కాదు’’.
‘‘అది నేనెప్పుడూ ఆపలేదు. ఇప్పుడు మరింత సమయం దొరికింది. మరింత పని పెంచుకోకపోతే నేను బతకలేను’’ జైళ్ళలో
ఉన్నవారి గురించీ, చనిపోయిన వారి గురించీ మాట్లాడుకుంటుంటే కాలమే తెలియలేదు.
శారదకు ప్రసూతి కేసు ఉందని కబురొచ్చింది. రామస్వామి గారికి వీడ్కోలు చెప్పి శారద ఆస్పత్రికి వెళ్ళింది.
… … …
1952 జనవరిలో ఎన్నికల నోటీసు వచ్చింది. రాజకీయ పార్టీలన్నీ దిగాయి. కమ్యూనిస్టులకు పోరాట విరమణ చేశామనే నిస్పృహ లేకుండా ఎన్నికలలో గెలిచి తమకు ప్రజాబలం ఉందని నిరూపించుకోవాలనే ఉత్సాహం పెరిగింది.
కాంగ్రెస్‌లో గ్రూపులు ఎక్కువైపోయాయి. ప్రకాశం గారు నిండా సంవత్సరం పని చేశాడో లేదో ఆయనను దించి ఒమండూరు రామస్వామి రెడ్డియారుని ముఖ్యమంత్రిని చేసేవరకూ కామరాజ్‌ నిద్రపోలేదు. వాళ్ళిద్దరికీ కూడా సంవత్సరం కన్నా పొసగలేదు. కాంగ్రెస్‌ పార్టీ లోపలే ఆయన మీద విశ్వాస రాహిత్య తీర్మానం పెట్టి నెగ్గించి కుమారస్వామి రాజాను ముఖ్యమంత్రిని చేశారు. ఆ మంత్రి వర్గం మీద ప్రజలకు అసలు విశ్వాసం లేకుండా పోయింది. దాంతో కాంగ్రెస్‌ వాళ్ళు చాలా రకాల ప్రయత్నాలు చెయ్యందే గెలవలేమనుకున్నారు. పైగా 1952లో మొదటిసారిగా రైతు కూలీలు, హరిజనులు ఓటర్లయ్యారు. జమిందార్లకు, ధనిక రైతులకు వ్యతిరేకంగా పనిచేసే కమ్యూనిస్టులంటే వారికి అభిమానం ఉండటంలో ఆశ్చర్యం లేదు. గెలవటానికి కావలసిన ప్రచార దళాలు, సాహిత్యం, అన్నీ సమరోత్సాహంతో నిండి ఉన్నాయి. శారద ఎన్నికలను దూరం నుంచి చూస్తూ తన దగ్గరకు వచ్చేవారిలో కొందరికి ప్రత్యక్షంగా మరికొందరికి పరోక్షంగా కమ్యూనిస్టులకు ఓటెయ్యమని చెబుతూ వైద్యం మీద మనసు లగ్నం చేసింది. నటాషా చదువు ఉండనే ఉంది. ఏ కొంచెం సమయం దొరికినా నటాషాతో ఆటలు పాటలు చదువులు వీటితో ఆనందంగానే ఉంటోంది. మూర్తి అసంతృప్తిగా ఉండటం శారదకు తెలుస్తూనే ఉంది. అతనికిప్పుడు పని లేదు. పార్టీ కోసం మద్రాసులో ఉన్న కాస్త ప్రాక్టీసు వదులుకుని బెజవాడ వచ్చేశాడు. ఇప్పుడు పార్టీ పని లేదు. మళ్ళీ మద్రాసులో ప్రాక్టీసంటే… ఒకవైపు ఆంధ్ర రాష్ట్రం కావాలనే ఉద్యమం ఊపందుకుంది. తీరా మద్రాసులో కోర్టు కెళ్ళటం మొదలుపెట్టగానే హైకోర్టు బెజవాడకే రావొచ్చు. మరింకెక్కడికైనా రావొచ్చు. అప్పుడు మళ్ళీ కథ మొదట్నుంచీ మొదలుపెట్టాలి. ఈ ప్రశ్నలకు సమాధానాలు ఎవరూ ఇవ్వగలిగినవి కావు. పుస్తక పఠనంతో ఎంత కాలం గడపాలా అని మధన పడటం శారద గమనించింది. అందువల్లే అతను తరచు మద్రాసు వెళ్తున్నా అతని పరిస్థితిని అర్థం చేసుకుంది. మూర్తికి బెజవాడలో కంటే మద్రాసులో స్నేహితులెక్కువ. వృత్తిపరమైన చర్చలకు కూడా అదే అనువైన ప్రదేశం. ‘‘నాకీ ప్రాక్టీసు లేకపోతే ఏమయ్యేదాన్ని. పిచ్చెక్కిపోయేది. పాపం మూర్తి’’ అని అతనికి పూర్తిగా తన సహకారాన్ని ఇచ్చింది.
దుర్గాబాయి ఎన్నికలలో పోటీ చేస్తోందంటే శారదకు చాలా సంతోషమనిపించింది. దుర్గ గెలిచి కేంద్రంలో మంత్రయితే దేశానికి చాలా మేలు జరుగుతుందని అనేకమంది శారద కూడా ఆశపడిరది. దుర్గ ఎన్నికల ప్రచారంలో తను కూడా పాల్గొందామంటే దుర్గకు పోటీగా కమ్యూనిస్టు పార్టీ తన అభ్యర్థిగా కంతేటి మోహనరావుని నిలబెట్టింది. కమ్యూనిస్టుకి వ్యతిరేకంగా ప్రచారం చెయ్యలేననిపించింది శారదకు. దుర్గ గురించి రాజమండ్రిలో ఎవరు చేసే ప్రచారం మాత్రం ఏముంటుంది. రాజమండ్రిలో ఎన్ని చైతన్య దీపాలు వెలిగించింది దుర్గ. అక్కడికి తను వెళ్ళి దుర్గను గురించి మాట్లాడటం అనవసరం అనుకుంది. రాజమండ్రిలో దుర్గ గెలవకపోతే మరింకెవరు గెలుస్తారు. ఈ ఆలోచనలతోనే దుర్గకు తన అభినందనలు తెలుపుతూ ఉత్తరం రాసింది.
అన్నపూర్ణ రాజమండ్రిలో ప్రచారానికి సిద్ధమై వచ్చింది.
‘‘దుర్గాబాయి గారితో నీకున్నంత స్నేహం నాకు లేదుగదా. కాస్త రికమండేషన్‌ లెటర్‌ సిఫారసు చేస్తూ ఉత్తరం ఇస్తావేమోనని వచ్చాను’’ అంది నవ్వుతూ.
‘‘నువ్వూ పోటీ చేయాల్సింది అన్నపూర్ణా’’ అంది శారద. అన్నపూర్ణ విరగబడి నవ్వింది. నవ్వీ నవ్వీ ఆయాసపడి ఆగి
‘‘ఎన్నికలంటే ఏంటనుకున్నావు? డబ్బు, పెద్ద నాయకుల అండ ఇవన్నీ కావాలి.’’
‘‘దుర్గాబాయి డబ్బు ఖర్చు చెయ్యనవసరం లేదు. ప్రజలు ఆమె పేరు చూసి ఓటేస్తారు గదా. ఆమె అంటే రాజమండ్రి ప్రజలకు కన్న కూతురు లాంటిది. తోడబుట్టిన చెల్లెలు వంటిది. ఎన్ని పనులు చేసింది. ముఖ్యంగా రాజ్యాంగ సభ సభ్యురాలిగా నెగ్గుకు వచ్చింది.’’
‘‘నాకూ చాలా గౌరవం. అందుకే ఎన్నికల వరకూ రాజమండ్రిలో ఉండి దుర్గాబాయమ్మ గారికి కావాల్సిన సహకారం అందించి వద్దామని బయల్దేరా.’’ ‘‘అవసరమైతే నాకూ కబురు చెయ్యవోయ్‌ నేనూ వస్తానోయ్‌.’’
‘‘అంత అవసరం రాదు. ఒక కమ్యూనిస్టు మీద పోటీ చేస్తున్న దుర్గాబాయి తరపున మరొక కమ్యూనిస్టు ప్రచారం చేయటం వింతగానే ఉంటుందననుకో…’’ నవ్వింది అన్నపూర్ణ. శారద కూడా నవ్వింది. ఆ నవ్వులో కొంచెం విషాదం కలగలిసింది.
‘‘బాధపడకు శారదా…’’
‘‘బాధ లేకుండా ఉండదోయ్‌. దాదాపు పాతికేళ్ళు ఊపిరిగా పీల్చుకున్న విశ్వాసాలు, పెంచుకున్న ఆశయాలు ఎలా తుడిచివేయగలం? ఒక్కోరోజు రాత్రి అంతా గుర్తొచ్చి గుండె నీరయిపోతుంది. అందరూ గుర్తొస్తారు. అసలేమీ అర్థం కానట్లుంటుంది. ఎందుకిలా ఎందుకిలా అని పిచ్చిగా ప్రశ్నిస్తాను. కానీ సమాధానం చెప్పేదెవరు? కాలం ఒకటే… కాలం చెప్పింది, నేననుకున్నది సరైనదని. పోరాట విరమణ చెయ్యాలని అందరూ అనుకున్నారు, చేశారు. అదే మాట వాళ్ళకంటే ముందు చెప్పటం నేరమెలా అవుతుందో, దానిని వాళ్ళెలా సమర్ధించుకుంటున్నారో నాకు తెలియదు. సరే, పోనీ నేను ఒక కమ్యూనిస్టుగానే జీవిస్తున్నాను. సభ్యత్వం పార్టీలో లేదేమో. కానీ ఆ విలువలు పాటించే వారిలో నేనూ సభ్యురాలినే. సహచరినే. నడుస్తూనే ఉంటాను. నడక ఆపకపోవటం ముఖ్యం. నడకే ముఖ్యం ప్రయాణమే అసలు విషయం. సారాంశం’’ ఆవేశంగా మాట్లాడుతున్న శారద చేతులను ఆప్యాయంగా తన చేతుల్లోకి తీసుకుంది అన్నపూర్ణ.