గ్రామం చివర ఉన్న చిన్న ఇల్లు. పాత కాలపు ఇటుకలతో కట్టబడిన ఆ ఇంటి ముందు పెరట్లో ఒక చిన్న మామిడి చెట్టు. ఆ చెట్టు కింద కూర్చుని ఉన్న లక్ష్మి తన చిన్న కూతురు పద్మని ఒడిలో పడుకోబెట్టుకుని, దూరంగా అస్తమించే సూర్యుడిని చూస్తూ ఉంది. ఆమె కళ్ళల్లో నిస్సహాయత, నిరాశ కనిపించాయి.
‘‘అమ్మా, నాన్న ఎప్పుడొస్తారు?’’ అని అడిగింది చిన్నారి పద్మ. లక్ష్మి నిట్టూర్చింది. ‘‘త్వరలోనే వస్తారమ్మా,’’ అంటూ కూతురి తలని నిమిరింది.
కానీ లక్ష్మికి తెలుసు, ఆమె భర్త రాము మళ్ళీ తాగి వస్తాడని. గత కొన్ని నెలలుగా అతను
ఉద్యోగం కోల్పోయి, రోజంతా తాగుడుకే అలవాటు పడ్డాడు. ఇంట్లో డబ్బులు లేవు, పిల్లల చదువులకు, తిండికి కూడా ఇబ్బందులు పడుతున్నారు. ఆ రాత్రి రాము మత్తులో ఇంటికి వచ్చి, భార్యతో గొడవ పడ్డాడు. ‘‘నువ్వేం చేస్తున్నావ్‌? ఇంట్లో డబ్బులు లేవు. నేను ఏం చెయ్యాలి?’’ అని అరిచాడు. లక్ష్మి భయపడుతూ, ‘‘మీరు మళ్ళీ ఉద్యోగం వెతుక్కోండి. నేనేదైనా చేస్తాను,’’ అంది. ‘‘నువ్వా? నువ్వేం చేస్తావ్‌? నీకేం తెలుసు?’’ అని వ్యంగ్యంగా నవ్వాడు రాము. ఆ మాటలు లక్ష్మిని బాధించాయి. ఆమెకు తెలుసు తనూ ఏదో చెయ్యాలని. కానీ ఏం చెయ్యాలో అర్థం కావడం లేదు.
మరుసటి రోజు ఉదయం, లక్ష్మి తన పాత స్నేహితురాలు సరళని కలవడానికి వెళ్ళింది. సరళ ఊరి చివర ఉన్న చిన్న దుకాణాన్ని నడుపుతోంది. ‘‘ఏంటి లక్ష్మీ, ఎలా ఉన్నావ్‌?’’ అని అడిగింది సరళ. లక్ష్మి తన పరిస్థితి గురించి చెప్పింది. ‘‘నాకు ఏదైనా పని కావాలి సరళా. మా పిల్లలకి తిండి పెట్టాలి,’’ అంటూ కన్నీళ్ళు పెట్టుకుంది. సరళ ఆలోచనలో పడిరది. ‘‘నీకు వంట బాగా వచ్చు కదా? నువ్వు చేసిన వంకాయ పచ్చడి చాలా బాగుంటుంది. దాన్ని అమ్మడం ఎలా?’’ లక్ష్మి ఆశ్చర్యపోయింది. ‘‘నిజమేనా? అది అమ్ముడవుతుందా?’’ ‘‘ఎందుకు పోదు? నేను నా దుకాణంలో అమ్ముతాను. నువ్వు చేసి తీసుకురా,’’ అని చెప్పింది సరళ. ఆ రోజే లక్ష్మి ఇంటికి వెళ్ళి వంకాయ పచ్చడి తయారు చేసింది. మరుసటి రోజు దాన్ని సరళ దుకాణానికి తీసుకెళ్ళింది. కొద్ది రోజుల్లోనే లక్ష్మి చేసిన పచ్చడికి మంచి డిమాండ్‌ వచ్చింది. ఊరి వాళ్ళంతా దాని రుచి గురించి మాట్లాడుకోవడం మొదలుపెట్టారు. లక్ష్మి ఉత్సాహంతో రోజూ కొత్త రకాల పచ్చళ్ళు చేయడం మొదలుపెట్టింది. మామిడి, నిమ్మ, ఉల్లి, అల్లం… ఇలా రకరకాల పచ్చళ్ళు చేస్తూ, వాటిని సరళ దుకాణంలో అమ్మడం మొదలుపెట్టింది. కానీ రాము మాత్రం లక్ష్మి చేస్తున్న పనిని గౌరవించలేదు. ‘‘ఇదేమైనా పనా? దీనివల్ల ఏం వస్తుంది?’’ అని ఎగతాళి చేసేవాడు. లక్ష్మి మాత్రం నిశ్శబ్దంగా తన పని చేసుకుంటూ పోయింది. ఆమెకు తెలుసు తాను సరైన మార్గంలో ఉన్నానని. నెలలు గడిచాయి. లక్ష్మి పచ్చళ్ళకు పక్క ఊళ్ళ నుంచి కూడా డిమాండ్‌ రావడం మొదలైంది. ఆమె వ్యాపారం పెరిగింది. ఇప్పుడు ఆమె ఇంటి ఖర్చులన్నీ భరించగలుగుతోంది. పిల్లల చదువులు, ఇంటి అవసరాలు అన్నీ చూసుకుంటోంది.
ఒక రోజు సాయంత్రం, లక్ష్మి తన చిన్న కూతురు పద్మతో కలిసి మామిడి చెట్టు కింద కూర్చుని ఉంది. పద్మ తన తల్లి ఒడిలో తలపెట్టుకుని పడుకుని ఉంది. ‘‘అమ్మా, నువ్వు చాలా గొప్పదానివి,’’ అంది పద్మ. లక్ష్మి ఆశ్చర్యపోయింది. ‘‘ఎందుకలా అనుకుంటున్నావమ్మా?’’ ‘‘నువ్వు మాకోసం ఎంతో కష్టపడుతున్నావు. నాన్న ఏమీ చెయ్యకపోయినా, నువ్వు మాత్రం మాకు అన్నీ అందిస్తున్నావు,’’ అంది పద్మ. లక్ష్మి కళ్ళల్లో నీళ్ళు తిరిగాయి. తన కూతురు చెప్పిన మాటలు ఆమెకు గర్వంగా అనిపించాయి. అదే సమయంలో రాము ఇంటికి వచ్చాడు. అతను మామూలుగా తాగి రాలేదు. అతని ముఖంలో సిగ్గు, పశ్చాత్తాపం కనిపించాయి. ‘‘లక్ష్మీ,’’ అని పిలిచాడు. లక్ష్మి అతని వైపు చూసింది. ‘‘నన్ను క్షమించు. నేను తప్పు చేశాను. నువ్వు నిజంగా గొప్పదానివి. నువ్వు చేస్తున్న పని వల్ల మన కుటుంబం బతికింది. నేను ఇక నుంచి మారతాను. మళ్ళీ పని చేస్తాను,’’ అన్నాడు రాము. లక్ష్మి మౌనంగా తలూపింది. ఆమె మనసులో ఆనందం, గర్వం నిండాయి. మరుసటి రోజు నుంచి రాము మార్కెట్‌కి వెళ్ళి లక్ష్మి పచ్చళ్ళను అమ్మడం మొదలుపెట్టాడు. వారి వ్యాపారం మరింత విస్తరించింది. కొన్ని నెలల తర్వాత, లక్ష్మి తన సొంత దుకాణం పెట్టింది. ‘‘లక్ష్మి పచ్చళ్ళు’’ అనే పేరుతో ఆమె వ్యాపారం బాగా పెరిగింది. ఇప్పుడు ఆమె పచ్చళ్ళు రాష్ట్రమంతటా ప్రసిద్ధి చెందాయి. ఒక రోజు ఊరి సర్పంచ్‌ లక్ష్మిని పిలిపించారు. ‘‘మీ కథ వింటుంటే చాలా ఆనందంగా ఉంది లక్ష్మీ. మీరు మా ఊరికి గర్వకారణం. మీ లాంటి స్త్రీలు ఇంకా ఎక్కువ మంది ఉండాలి. అందుకే మేము మీ సహాయంతో మహిళా స్వయం సహాయక సంఘాలను ప్రారంభించాలనుకుంటున్నాం. మీరు వాటికి మార్గదర్శకత్వం వహిస్తారా?’’ అని అడిగారు. లక్ష్మి సంతోషంగా ఒప్పుకుంది. ఆమె తన అనుభవాన్ని ఇతర మహిళలతో పంచుకుంది. వారిని ప్రోత్సహించింది. కొద్ది కాలంలోనే ఆ ఊరిలో అనేక మంది మహిళలు స్వయం ఉపాధి పొందారు. కొందరు చేనేత వస్త్రాలు నేస్తే, మరికొందరు హస్తకళా వస్తువులు తయారు చేశారు. ఇంకొందరు పశుపోషణ చేపట్టారు. ఆ ఊరు ఆర్థికంగా అభివృద్ధి చెందింది. అక్కడి మహిళలు స్వావలంబన సాధించారు. వారి జీవితాల్లో కొత్త ఆశలు చిగురించాయి. సంవత్సరాలు గడిచాయి. ఇప్పుడు లక్ష్మి పెద్ద వ్యాపారవేత్త. ఆమె కంపెనీ దేశమంతటా విస్తరించింది. ఆమె అనేక మంది మహిళలకు ఉపాధి కల్పిస్తోంది.
ఒక రోజు సాయంత్రం, లక్ష్మి తన ఇంటి వెనుక తోటలో కూర్చుని ఉంది. ఆమె ముందు ఆ పాత మామిడి చెట్టు ఉంది. దాని కొమ్మలు విస్తరించి, చుట్టూ నీడనిస్తున్నాయి. లక్ష్మి ఆ చెట్టును చూసి నవ్వుకుంది. ఆ చెట్టు లాగానే తను కూడా పెరిగింది. చిన్న విత్తనం నుంచి పెద్ద చెట్టుగా ఎదిగినట్లే, తను కూడా చిన్న ప్రయత్నం నుంచి పెద్ద వ్యాపారవేత్తగా ఎదిగింది. ఆ సమయంలో లక్ష్మి కూతురు పద్మ అక్కడికి వచ్చింది. ఇప్పుడు పద్మ పెద్దది అయింది, చదువు పూర్తి చేసుకుని ఉద్యోగంలో చేరింది. ‘‘అమ్మా, నువ్విక్కడ ఏం చేస్తున్నావు?’’ అని అడిగింది పద్మ. లక్ష్మి చిరునవ్వుతో, ‘‘ఏమి లేదమ్మా, గతాన్ని తలుచుకుంటున్నాను,’’ అంది. పద్మ తల్లి పక్కన కూర్చుని, ‘‘అమ్మా, నువ్వు నా ఆదర్శం. నీ నుంచి నేను చాలా నేర్చుకున్నాను,’’ అంది. లక్ష్మి కూతురి భుజం మీద చేయి వేసి, ‘‘నువ్వు కూడా చాలా గొప్పగా ఎదిగావమ్మా. నువ్వు సాధించిన విజయాలు చూసి నేను చాలా గర్వపడుతున్నాను,’’ అంది. ‘‘అది అంతా నీ వల్లే అమ్మా. నువ్వు మాకు అందించిన ప్రోత్సాహం, నేర్పిన విలువలు వల్లే నేను ఇలా ఎదగగలిగాను,’’ అంది పద్మ. లక్ష్మి కళ్ళల్లో ఆనంద భాష్పాలు తిరిగాయి. ‘‘మన జీవితాలు ఎంత మారిపోయాయి కదమ్మా,’’ అంది. ‘‘అవును అమ్మా. నువ్వు మా జీవితాలనే కాదు, మన ఊరి జీవితాలను కూడా మార్చేశావు. ఎంతో మంది మహిళలకు స్ఫూర్తినిచ్చావు,’’ అంది పద్మ. లక్ష్మి గర్వంగా తలూపింది. ‘‘నిజమే. కానీ ఇది నా ఒక్కదాని వల్ల జరగలేదు. మన ఊరి మహిళలందరూ కలిసి సాధించిన విజయమిది.’’ ఆ సమయంలో రాము అక్కడికి వచ్చాడు. అతని ముఖంలో సంతోషం, గర్వం కనిపించాయి.
‘‘ఏమిటి మీరిద్దరూ మాట్లాడుకుంటున్నారు?’’ అని అడిగాడు. ‘‘ఏమి లేదు నాన్నా, అమ్మ గురించి మాట్లాడుకుంటున్నాం,’’ అంది పద్మ. రాము లక్ష్మి వైపు చూసి నవ్వాడు. ‘‘మీ అమ్మ నిజంగా అద్భుతమైన వ్యక్తి. తన కష్టం, పట్టుదల వల్లే మన కుటుంబం ఇలా ఎదిగింది.’’ లక్ష్మి సిగ్గుపడుతూ, ‘‘అందరి సహకారం వల్లే ఇది సాధ్యమైంది,’’ అంది. ‘‘నువ్వు చాలా వినయంగా ఉంటావు లక్ష్మీ. కానీ నిజం చెప్పాలంటే, నువ్వు లేకపోతే ఇదంతా జరిగేది కాదు. నువ్వు మాకు, మన ఊరికి దైవం లాంటిదానివి,’’ అన్నాడు రాము. లక్ష్మి కళ్ళల్లో కృతజ్ఞతా భావం కనిపించింది. ‘‘మీ అందరి ప్రేమ, విశ్వాసం వల్లే నేను ఇలా ఎదగగలిగాను,’’ అంది. ఆ సాయంత్రం, లక్ష్మి కుటుంబం అంతా కలిసి భోజనం చేస్తూ మాట్లాడుకుంటున్నారు. వారి ముఖాల్లో సంతోషం, తృప్తి కనిపిస్తున్నాయి. ‘‘అమ్మా, రేపు మన ఊరి మహిళా సంఘం సమావేశం ఉంది కదా?’’ అని అడిగింది పద్మ. ‘‘అవును. చాలా ముఖ్యమైన సమావేశం అది. మన ఊరి మహిళల కోసం కొత్త పథకాలు ప్రవేశపెట్టాలని అనుకుంటున్నాం,’’ అంది లక్ష్మి. ‘‘నేను కూడా వస్తాను అమ్మా. నా వంతు సహాయం చేయాలనుకుంటున్నాను,’’ అంది పద్మ. లక్ష్మి సంతోషంగా తలూపింది. ‘‘తప్పకుండా రా అమ్మా. నీలాంటి యువతరం మహిళల సాధికారత కోసం పని చేయడం చాలా సంతోషకరమైన విషయం.’’ రాము కూడా మాటల్లో కలిగాడు. ‘‘నేను కూడా వస్తాను. మహిళల అభివృద్ధికి పురుషుల మద్దతు కూడా చాలా అవసరం.’’
లక్ష్మి గర్వంగా తన భర్త, కూతురిని చూసింది. తన కుటుంబం ఎంత మారిందో తలచుకుని ఆనందపడిరది. ఆ రాత్రి, పడుకునే ముందు లక్ష్మి తన జీవితాన్ని తలచుకుంది. ఎన్నో ఒడిదుడుకులు, కష్టాలు ఎదుర్కొని ఇక్కడి వరకు వచ్చింది. తన ప్రయత్నాల వల్ల తన కుటుంబమే కాదు, తన ఊరు కూడా అభివృద్ధి చెందింది. ఎంతో మంది మహిళలకు స్ఫూర్తిగా నిలిచింది. లక్ష్మి మనసులో ఒక కొత్త సంకల్పం మొలకెత్తింది. ఇంకా ఎక్కువ మంది మహిళలకు సహాయం చేయాలి, వారిని ప్రోత్సహించాలి. వారి జీవితాల్లో వెలుగు నింపాలి. మరుసటి రోజు ఉదయం, లక్ష్మి ఇంటి ముందు పెరట్లో ఉన్న మామిడి చెట్టు దగ్గరకు వెళ్ళింది. ఆ చెట్టును తాకి, ‘‘నువ్వు నాకు నేర్పిన పాఠాలు మరచిపోను. నీలాగే నేను కూడా అందరికీ నీడనిస్తూ, ఫలాలనిస్తూ పెరుగుతాను,’’ అంది. ఆ క్షణంలో లక్‌?్మ మనసు తేలికపడిరది. ఆమె ముఖంలో కొత్త తేజస్సు కనిపించింది. తన జీవితంలో సాధించిన విజయాలు, ఎదుర్కొన్న సవాళ్ళు అన్నీ ఆమెకు మరింత బలాన్నిచ్చాయి. ఆ రోజు నుంచి లక్ష్మి మరింత ఉత్సాహంగా పని చేయడం మొదలుపెట్టింది. ఆమె వ్యాపారం విస్తరించడమే కాకుండా, మహిళా సాధికారత కోసం అనేక కార్యక్రమాలు చేపట్టింది. ఆమె ప్రయత్నాల వల్ల ఆ ప్రాంతంలోని వేలాది మంది మహిళలు ఆర్థికంగా స్వావలంబన సాధించారు.
లక్ష్మి జీవితం ఒక చిన్న వంకాయ పచ్చడితో మొదలై, ఒక పెద్ద ఉద్యమంగా మారింది. ఆమె కథ ఎందరికో స్ఫూర్తిగా నిలిచింది. ఆమె జీవితం నిరూపించింది – ఏ మహిళైనా దృఢ సంకల్పంతో ప్రయత్నిస్తే, అసాధ్యమనేది ఏదీ లేదని. ప్రతి మహిళలోనూ ఒక శక్తి పుష్పం దాగి ఉంది. దానిని వికసింపజేస్తే, ఆమె జీవితమే కాదు, సమాజం కూడా పరిమళిస్తుంది.
– యస్‌ ఆర్‌ బి జి యన్‌ ఆర్‌ ప్రభుత్వ ఆర్ట్స్‌ సైన్సు కళాశాల (స్వయంప్రతిపత్తి)
