గమనమే గమ్యం -ఓల్గా

‘‘రాజకీయాల గురించి రాయటానికి నువ్వింకా చదవాలి. ప్రజలను సమీకరించటానికి నీ వయసు చాలదు’’ మళ్ళీ నొక్కి చెప్పాడు.
‘‘నేనేం చెయ్యలేనంటారా?’’ ఆవేశంగా అడిగింది శారద.
‘‘జెండా ఎగరేసి జైలుకు పోవచ్చు.’’

‘‘వెళ్తాను’’ దానికి తిరుగులేదన్నట్లు చెప్పింది శారద.
‘‘నువ్వు జైలుకి వెళ్ళి వచ్చేసరికి దేశంలో ఎన్ని మార్పులొస్తాయో. శారదా, నువ్వింకా చిన్నదానివి. మాకే ఈ ఉద్యమం సరిగా అర్థం కావటం లేదు. నువ్వు తొందర పడవద్దు. చదువుకుని తగిన వయసు వచ్చాక ఉద్యమం లోతుపాతులు అర్థం చేసుకుని చేరితే బాగా పనిచేయగలుగుతావు.’’
శారద అనుమానంగా, కాస్త అసహనంగా అన్నది ‘‘నాన్న నాతో ఇలా చెప్పమన్నారా?’’ అని.
‘‘చెప్పమంటే మాత్రం తప్పేముంది తల్లీ. మీ నాన్న ఆశలు నీకూ, నాకూ కూడా తెలియనివి కావు. నీకు ఏ పదో యేటనో పెళ్ళి చేస్తానని మీ నాన్న తలపెట్టి ఉంటే నేను అడ్డు చెప్పేవాడినా? సందేహమే! వచ్చి అక్షింతలు వేసి ఆశీర్వదించి వెళ్ళేవాడినేమో. నా ఆలోచన ఆడవాళ్ళ విషయంలో మీ నాన్న బుద్ధిలాగా పనిచేయదనుకుంటాను. మీ నాన్న నా ఆలోచనలను ఎంతో మార్చాడు. ఆడవాళ్ళు చదువుకుంటే తప్ప దేశం బాగుపడదని అన్నాడు. మేమంతా ఒప్పుకున్నాం, మారాం. నా కూతురికి బాల్య వివాహం చెయ్యననీ, చదివిస్తాననీ ప్రమాణం చేసుకున్నాను. అంతగా మారాను. నిన్ను చదివించటానికి మీ నాన్నమ్మను వదులుకున్నాడు. ఎందుకు? పట్టుదలకా? పంతానికా? కాదు. దేశం కోసమే. నీ చదువు నీ కోసమో, మీ నాన్న కోసమో, నా కోసమో కాదమ్మా. దేశం కోసం. దేశం డాక్టర్లయిన స్త్రీల కోసం ఎదురు చూస్తోంది. నీలాంటి వాళ్ళు దేశానికి అవసరం. రాట్నం తిప్పేవాళ్ళు చాలామంది ఉంటారు. కానీ డాక్టర్‌ చదివే అవకాశం, ఆసక్తి, వాళ్ళలో లక్షకి ఒకళ్ళకి కూడా ఉండదు. ఆ అవకాశం నీకుంది. నాకీ ఉద్యమం లోతుపాతులు బాగా తెలుసు. తెలిసినవాడిగా చెబుతున్నాను. నీకు చదువే మంచిదనిపిస్తోంది. దేశం కోసం నువ్వీ త్యాగం చెయ్యక తప్పదమ్మా.’’
శారద కంటి వెంట నీళ్ళు ధారగా కారుతున్నాయి. వాటిని ఆపుతూ అడిగింది శారద ‘‘మీరీ మాట చదువు మానుతున్న యువకులందరితో ఇలాగే చెప్పగలరా?’’
‘‘చెప్పను, చెప్పలేను. ఎవరి పరిస్థితులు వారికుంటాయి. కొందరు అత్యవసరంగా ఉద్యమానికి కావాలి. కొందరు నిదానంగా రావొచ్చు.’’
శారద కన్నీళ్ళు తుడిచారు హరి గారు.
‘‘నువ్వు చదువుకుంటూ కూడా చేయగలిగిన పనులు ఉన్నాయి. చాలా ఉన్నాయి. నేను నీ చేత ఆ పనులు చేయిస్తాను. ఉద్యమంలో భాగమయ్యావనే తృప్తి నీకు కలిగించే బాధ్యత నాది. రాట్నం వడకడమేనా? ఇంకా ఎన్నో పనులు చేయిస్తా నీ చేత.’’
శారద మనసు కుంగిపోయింది. మెదడు మండిపోతోంది.
చదువంటే శారదకూ ఇష్టమే. నెల రోజుల ముందు వరకూ శారదకు చదువే సర్వస్వం. అలాంటి చదువును దేశం కోసం త్యాగం చేస్తే ఎంతో ఆనందంగా, తృప్తిగా, గర్వంగా ఉంటుంది. కానీ వీళ్ళంతా చదువు మానేసి చేయగలిగింది లేదని, చదవటమే మంచిదనీ చెప్తుంటే శారదకు నమ్మబుద్ధి కావటం లేదు.
నిరుత్సాహంతో, నిరాశతో వాడిన శారద ముఖం చూసి జాలి వేసింది హరి గారికి. కానీ శారద చదువు మానేసి చేసే పనికంటే డాక్టర్‌ కావటమే ఎక్కువ ప్రయోజనమని ఆయనకూ అనిపించింది.
‘‘నువ్వు విద్యావంతురాలిగా, మనుషుల ప్రాణాలు కాపాడగలిగే డాక్టర్‌గా ఆదర్శంగా నిలబడాలమ్మా. నిన్ను చూసి ఎందరో ఆడపిల్లలు డాక్టర్లు కావాలి. ఆడపిల్లల తల్లిదండ్రులు నిన్ను చూసి వాళ్ళ పిల్లలకు పెళ్ళి చేయటం కాకుండా చదివించటం మంచిదనుకోవాలి. ఆడవాళ్ళు విద్యావంతులైతే దేశానికి జరిగే మేలు అంతా ఇంతా కాదు. నీ ఆవేశం తాత్కాలికం. నీ ఆదర్శం శాశ్వతం. నా మాట నమ్ము తల్లీ.’’
శారదను బుజ్జగిస్తూ, కన్నీరు తుడుస్తూ ప్రేమగా హరి గారు చెబుతున్న మాటల్లో నిజముందని అనిపిస్తున్నా, వాటిని అంగీకరించటానికి శారద మనసు సుతరామూ అంగీకరించటం లేదు.
రామారావు కూడా అవే మాటలు మళ్ళీ మళ్ళీ చెప్పాడు. చివరకు ప్రకాశం పంతులు గారు కూడా ‘‘దేశ సేవకు ఇంకా సమయం ఉంది. నీకింకా మైనారిటీ కూడా వెళ్ళలేదు. పదిహేనేళ్ళు దాటకుండా నువ్వు చెయ్యగలిగిన పనులు చాలా పరిమితం. కనీసం ఇంటర్‌ పూర్తి చెయ్యి. తర్వాత నేను నిన్ను నాతోపాటు తీసుకెళ్తాను’’ అని చెప్పారు.
కళాశాలలో దరఖాస్తు చేయటానికి చివరి రోజున శారద ఎర్రగా ఉబ్బిన కళ్ళతో వెళ్ళి కాగితాలు ఇచ్చి వచ్చింది. కళాశాల తెరిచిన రోజున బలవంతంగా వెళ్ళినట్టు వెళ్ళింది.
‘‘అక్కా నేను పెద్దాడినయ్యాక ఇద్దరం వెళ్ళిపోదాం సత్యాగ్రహానికి. నువ్వు ఏడవొద్దు. నాన్న ఎందుకు వద్దన్నాడు? నాన్నకు పుస్తకాలు తప్ప ఇంకేం పట్టదు. అందుకని చదువంటే ఇష్టం. మనల్ని చదవమంటాడు. నాన్న మంచివాడేనక్కా’’ అక్కకి నాన్నంటే కోపంగా ఉందేమోనని సూర్యం భయం. ‘‘నాన్న చాలా మంచివాడు సూర్యం’’ అని ఏడ్చేసింది శారద.
నెలలు గడిచిపోతున్నాయి. ఉద్యమంలోకి ప్రజలు వరదలా వచ్చి పడుతున్నారు. అన్నపూర్ణ, అబ్బయ్యతో కలిసి గుంటూరులో కాపురం పెట్టింది. వారికి ఇరు కుటుంబాల వారు ఆర్థికంగా అండగా నిలబడ్డారు. ఉన్నవ లక్ష్మీనారాయణ గారితో కలిసి పన్నుల నిరాకరణోద్యమంలో పని చేస్తున్నామని అన్నపూర్ణ రాసిన ఉత్తరం చదివిన రోజు శారద పుస్తకం ముట్టుకోలేదు. అన్నం తినలేదు. తను కూడా అన్నపూర్ణతో కలిసి గుంటూర్లో ఉండాలని ఆ పిల్ల మనసు కొట్టుకుంది. రామారావు కూతురి పరిస్థితి గమనించి అనేక విధాలుగా నచ్చచెప్పాడు. రెండిరటికీ చెడవద్దని మొదటిసారి కూతురితో తీవ్రస్వరంతో మాట్లాడి కన్నీళ్ళు పెట్టుకున్న రామారావుని చూసి సుబ్బమ్మ కూడా శారదను కోప్పడిరది.
తల్లిదండ్రుల బాధ చూసి శారద మనసును స్థిరంగా చదువు మీదే నిలపాలని నిర్ణయం తీసుకుంది. రెండేళ్ళపాటు ఊగిసలాటలో పడకూడదని స్నేహితురాలి అనుభవాలు పంచుకోవటంలో తృప్తిపడాలని గట్టిగా అనుకుంది.
పత్రికలలో పెదనందిపాడులో జరిగిన మిలటరీ మార్చ్‌ గురించి, పోలీసులు రైతులను పెట్టిన హింసల గురించి వస్తున్న వార్తలు తనను ఉద్రిక్తపరుస్తున్నా నిలువరించుకుంటోంది. అబ్బయ్యకు కూడా లాఠీఛార్జిలో దెబ్బలు తగిలాయని, ఆస్పత్రిలో చేరి చికిత్స చేయించుకున్నాడనీ, నయమయిందనీ అన్నపూర్ణ రాసిన ఉత్తరం చదివి కన్నీరు కార్చింది. రోజులు ఎంత వేగంగా గడిచిపోతున్నాయంటే శారద మొదటి సంవత్సరం పరీక్షలు రాసి శలవల్లో చదవవలసిన ఇతర పుస్తకాల జాబితా తయారు చేయటం మొదలుపెట్టింది. రామారావు గారికి ఆరోగ్యం బాగుండటం లేదు. శలవల్లో తండ్రి చెబుతుంటే తను రాసిపెడతానని చెప్పింది. ఆయన ఆనందంగా ఒప్పుకున్నారు. కానీ ఆయన ఇంట్లో ఉండే రోజులే తక్కువ. సభలు, సమావేశాలకని ఆంధ్ర దేశమంతటా చేసే పర్యటనలే ఎక్కువ.
శారద తండ్రి పుస్తకాలు సర్దుతూ ఉంది ఆ రోజు. ఆయన చదువుతున్న పుస్తకాలు, చేయవలసిన పని అర్థమవుతున్న కొద్దీ శారదకు ఆయన మీద గౌరవం పెరుగుతోంది. తన తండ్రి కేవలం తనకు తండ్రి మాత్రమే కాదనీ, ఆంధ్రదేశపు చరిత్ర నిర్మించే ప్రముఖ వ్యక్తనీ తెలుస్తున్న కొద్దీ తండ్రిని తన కోరికలు తీర్చే మనిషిగా కాక వేరుగా గుర్తించటం మొదలుపెట్టింది. తండ్రి గురించిన ఆలోచనలతో ఆయన పుస్తకాలతో ఉన్న శారదకు హాల్లో ఎవరివో మాటలు, నవ్వులు వినిపించాయి. సుబ్బమ్మ ఎవరినో ‘‘ఎన్నాళ్ళకు కపపడ్డావమ్మా! రా! రా!’’ అంటూ ఆహ్వానించటం విని ‘ఎవరొచ్చారా’ అనుకుంది. అవతలి వ్యక్తి నవ్వూ, సమాధానమూ వినగానే ఒక్క పరుగున హాల్లోకి వచ్చి అన్నపూర్ణను కావలించుకుంది.
‘‘ఎప్పుడొచ్చావు? ఎలా వచ్చావు?’’ అని పక్కకు చూస్తే అబ్బయ్య కూడా ఉన్నాడు. శారద సంతోషానికి పరిమితి లేకుండా పోయింది. వారిద్దరినీ కుశల ప్రశ్నలతో ముంచెత్తింది.
అతిథులెవరు ఎప్పుడు ఆ ఇంటికి వచ్చినా ఆ ఇంట్లో ఎవరూ చెప్పకుండానే అన్ని మర్యాదలూ జరిగిపోయే ఏర్పాట్లున్నాయి. ఐనా అన్నపూర్ణ, అబ్బయ్యలు స్నానాలు ముగించి, ఫలహారాలు చేసేవరకూ శారద నిలిచిన చోట నిలవకుండా హడావుడి పడిరది.
అంతా విశ్రాంతిగా కూర్చోగానే ‘‘చెప్పండి. సత్యాగ్రహం ఎలా నడుస్తోంది? పన్నుల నిరాకరణ గురించి ఇవాళ మీరు నాకు అన్ని వివరాలూ చెప్పాలి.’’
అబ్బయ్య, అన్నపూర్ణ ఒకరి వంక ఒకరు చూసుకున్నారు. శారద చెప్పమన్నట్లు చూస్తుంటే ‘‘అయిపోయింది శారదా. ముగించేస్తున్నారు’’ అంది అన్నపూర్ణ నిరుత్సాహంగా.
‘‘అదేంటి. ముగించటం ఏంటి?’’
‘‘రైతులు ప్రభుత్వాన్ని ఎదిరించారు. పన్నులు చెల్లించేది లేదని గట్టిగా నిలబడ్డారు. ఈ బ్రిటిష్‌ ప్రభుత్వం ఎంత హింసించింది వాళ్ళని. రైతు కుటుంబాలు ఎన్నాళ్ళని ఆ హింసలు పడతారు. కొందరు రైతుల్ని కాల్చేశారు తెలుసుగా. ఈ ఒక్క ప్రాంతంలో జరిగితే ప్రయోజనం ఏముంది? ఈ ప్రేరణతో దేశమంతా అన్ని వర్గాల వాళ్ళూ పన్నులు కట్టకుండా ఉంటే అప్పుడే ప్రభుత్వం భయపడుతుందేమో. ఇపుడది ప్రజల్ని భయపెడుతోంది. ఇలా ఎంత కాలం? అసలు గాంధీగారు ఈ ఉద్యమాన్ని మొదలుపెట్టనే వద్దన్నారట. ఇక్కడ మన
వాళ్ళు చేయగలమని మొదలుపెట్టారు. సరే మొదలు పెట్టినందుకు నాలుగు నెలలు ప్రజలు ఎంతో ధైర్యంగా నిలబడ్డారు. ప్రభుత్వం హింసకు దిగింది. ఇక దీనికి అంతం ఏమిటి? ఇంకే ప్రాంతంలోనూ ఇలాంటి ఉద్యమం రాలేదు. ఒక్కచోట ప్రజలు ఎంతకాలమని చేస్తారు. అందుకని ముగించేస్తున్నారు. రేపో, మాపో ప్రకటన వస్తుంది. ప్రకాశం గారు ఉన్నవ వారితో, వెంకటప్పయ్య గారితో మాట్లాడారు. అంతా నిశ్చయం అయింది.’’
అబ్బయ్య చెబుతుంటే శారద నివ్వెరపోయి విన్నది.
‘‘ప్రజల త్యాగాలు వృథా కావాల్సిందేనా? నాలుగు నెలల్లో ఏం సాధించాం?’’ బాధపడిరది.
‘‘లేదు శారద గారూ. ప్రజలకు తమ మీద ఎంత కోపం ఉందో, ఎలా ……. ప్రభుత్వానికి తెలిసింది. ప్రభుత్వం ఎంత క్రూరమైందో ప్రజలకీ తెలిసింది. దీన్ని కొనసాగించడం కష్టం. స్వరాజ్యం వచ్చేంతవరకూ పన్నులు కట్టకుండా ప్రభుత్వానికి ఎదురు తిరిగి నిలబడడం చాలా కష్టం. ఒక్క ప్రాంతంలో ప్రయోజనం లేదు. మిగతా ప్రాంతాల్లో ఈ అగ్ని రాజుకోలేదు.’’
అబ్బయ్య, అన్నపూర్ణ ఉద్యమం గురించి చాలాసేపు మాట్లాడారు. చివరికి అబ్బయ్య అన్నాడు ‘‘నేను మళ్ళీ కాలేజీలో చేరి పరీక్షలు రాద్దామనుకుంటున్నాను. కాలేజీవాళ్ళు ఒప్పుకుంటారో లేదో తెలియదు. ఇప్పుడే మాట్లాడి కాలేజీలు తెరిచే సమయానికి రావాలని అనుకున్నాం. అవసరమైతే మీ నాన్నగారి సాయం తీసుకుందామని వచ్చాం’’.
అబ్బయ్య మాటలు శారదను అయోమయంలో పడేశాయి. ‘‘మళ్ళీ కాలేజీలో చేరతారా?’’
‘‘దేశానికి చదువుకున్న వాళ్ళు, ఏదో ఒక రంగంలో నిష్ణాతులైన వాళ్ళు అవసరమేననిపిస్తోంది. ఈ చివరి పరీక్ష రాస్తే ఎమ్మెస్సీ పట్టా చేతికొస్తుంది. ఏ కాలేజీలోనైనా ఉద్యోగం చేస్తూ విద్యార్థులలో జాతీయ భావాలు వ్యాపింపజేయవచ్చు.’’
శారద మరేం మాట్లాడలేకపోయింది. అబ్బయ్య భోజనం చేసి కాలేజీకి వెళ్ళి స్నేహితులను కలుసుకుని వస్తానని వెళ్ళాడు.
అన్నపూర్ణ, శారద అంతు లేకుండా కబుర్లు చెప్పుకున్నారు.
ఆ రాత్రి రామారావు వచ్చాక అబ్బయ్య సంగతి తెలుసుకుని తను చేయగలిగిన సహాయం చేస్తానన్నాడు. మర్నాడే వెళ్ళి కొందరు ప్రొఫెసర్లను కలిసేందుకు నిర్ణయించుకున్నారు. అబ్బయ్య మళ్ళీ చదువుతాననేసరికి రామారావుకి కొండంత బలం వచ్చింది. ‘‘శారదను బలవంతంగా కాలేజీలో చేర్పించానా? తన గురించి శారద ఏమనుకుంటుంది? తనామె స్వాతంత్య్రాన్ని హరించాడా’’ అనే సందేహాలు రామారావుని అప్పుడప్పుడూ బాధిస్తూ ఉండేవి. ఇప్పుడు అబ్బయ్య రాకతో ఆ సందేహాలు కాస్త ఉపశమించాయి. చదువుకోవటం అవసరమని శారద గ్రహిస్తుందనే కొత్త ధైర్యం వచ్చింది. అబ్బయ్యను అతి కష్టం మీద మళ్ళీ కాలేజీలో చేర్పించారు. ఆ పది రోజులూ శారదకు పది క్షణాల్లా గడిచాయి. అన్నపూర్ణకు మద్రాసంతా చూపించారు అబ్బయ్య, శారదా కలిసి.
అబ్బయ్య ఉద్యమం గురించి, నాయకుల గురించి ఎన్నో సంగతులు చెప్పాడు. నాయకులలో విభేదాలు, వారి అహంకారాలు, తీరుతెన్నులు, పంతాలు, పట్టింపులు, వాటి కోసం ఉద్యమానికి నష్టం కలిగినా పట్టించుకోని తత్వం, లేనట్టు కనిపిస్తూనే కులతత్వం వంటి అన్నింటి గురించీ అబ్బయ్య చెప్తుంటే శారదకు కొత్త ప్రపంచమొకటి పరిచయమైనట్లు అనిపించింది.
‘‘చాలా కష్టం రాజకీయాలలో నెగ్గుకురావడం. నాలాంటివాడికి అవి సరపడవని అర్థమైంది. నేను ప్రత్యక్షంగా దిగి పని చేయలేను. నాకు చేతనైన పని నేనూ విడిగా చేస్తా.’’
‘‘కానీ మరి ఎలా? అందరూ మీలా అనుకుంటే..’’
‘‘అనుకోరు. నాయకులు అనుకోరు. వారి అనుచరులు అనుకుంటారు. నేను ఎవరికీ అనుచరుడిగా ఉండలేను. నా చేతనైన పనేదో నేను చేసుకుపోతాను. అంతే.’’
అబ్బయ్య మాటలు శారదను ఆలోచనలో పడేశాయి. తను ప్రత్యక్షంగా పాల్గొంటే తప్ప తెలియదనుకుంది శారద.
ఈ సంభాషణంతా చిన్నవాడైన సూర్యం మనసులో ఒక నిరాశని నాటింది. ఇన్నాళ్ళూ తనూ, అక్కా ఉద్యమం గురించి మాట్లాడుకున్నదానికీ, ఇప్పుడు విన్నదానికీ పొంతన లేకపోవడం ఆ పిల్లవాడిని కలవరపెట్టింది.
ఈ సారి కాలేజీలు తెరిచేసరికి శారద మనసు పూర్తిగా చదువు మీద లగ్నమయింది. దేశ వాతావరణం కూడా తాత్కాలికంగా చల్లబడిరది.
శారద ఇంటర్‌ పూర్తి చేస్తుండగా రామారావు జబ్బు పడ్డాడు. ఆయన చేసే పనికి, ఆయనకున్న ఓపికకు పొంతన లేకుండా పోయింది. అది నేరుగా గుండె మీద పనిచేసింది. ఆరోగ్యం పాడవుతున్నదని తెలిశాక రామారావు తన పనులను మరింత పెంచుకున్నాడు. తనకున్న సమయం అతి తక్కువని ఆయనకు అర్థమైంది. దాంతో ఎక్కువ సమయాన్ని పరిశోధన కోసం ఖర్చు చెయ్యటం అత్యవసరమనుకున్నాడు. మూడో రోజు మంచంలోంచి లేవలేని పరిస్థితి వచ్చింది.
సుబ్బమ్మకు అంతకు ముందునుంచే అనుమానంగా ఉంది. ఆ రోజు రూఢీ అయింది. శారద ఆ రోజు చాలా కంగారుపడిరది. మద్రాసులో పేరున్న వైద్యులందరూ వచ్చారు. అందరూ చెప్పింది ఒకే మాట, ఆయన చేస్తున్న పనులన్నీ మానేసి విశ్రాంతిగా కనీసం ఆరు నెలలు గడపాలి. తర్వాతనే మందుల పని. విశ్రాంతే ఆయనకు మందు. విపరీతంగా అలసిపోయాడు. శారద తండ్రిని కదలనీయకుండా, …………. రాయకుండా చూస్తానని అందరితో చెప్పింది. అది కష్టమైన పని అని కూడా శారద అనుకోలేదు. కానీ ఒక్కరోజు మాత్రమే శారద ఆ పని చేయగలిగింది. రెండోరోజు రాత్రి పన్నెండు గంటలకు తండ్రిని ఒకసారి చూద్దామని ఆయన గదిలోకి వెళ్ళిన శారద నిర్ఘాంతపోయింది. ఆయన మంచం నిండా పుస్తకాలు. మంచం మీద దిండు, గట్టి అట్ట ఒళ్ళో పెట్టుకుని ఆయన రాసుకుంటున్నాడు. శారదకు కోపం వచ్చింది. ఏం మాట్లాడకుండా వెళ్ళి మంచంనిండా పరిచి ఉన్న పుస్తకాలు తీయడం మొదలుపెట్టింది. రామారావు అది కూడా గమనించనంతగా పనిలో లగ్నమయ్యాడు. అన్ని పుస్తకాలు తీసేసి చివరికి తండ్రి చేతిలో కలం తీసుకుంటున్నప్పుడు ఆయన స్పృహలోకి వచ్చాడు. అంత రాత్రివేళ శారద నిద్రపోకుండా తన గదిలోకి వచ్చినందుకు ఆయనకు కోపం వచ్చింది.
శారద ముఖం చూస్తే ఆమెకూ కోపంగానే ఉన్నట్టుంది. అందుకే శారద ఒళ్ళోనుంచి అట్ట తీసి పక్కన పెట్టి, దిండు తల దగ్గర వేసి, రెండు భుజాల మీదా చేతులు వేసి ఆయనను పడుకోబెడుతుంటే మాట్లాడకుండా పడుకున్నాడు. ఓ గంట తండ్రి పక్కనే పడుకుని ఆయన నిద్రపోయాడని నమ్మి శారద వెళ్ళి పడుకుంది.
శారద వెళ్ళి పడుకుందని నమ్మకం కలగగానే ఆయన దొంగతనం చేసే వాడిలా వెళ్ళి దీపం వెలిగించుకుని పుస్తకాలు, కాగితాలు, కలం అన్నీ తీసుకుని రాసుకునే బల్ల దగ్గరకు నడిచాడు.
మర్నాడు శారద ఉదయాన్నే తండ్రికి కాఫీ తీసుకొచ్చేసరికి తండ్రి బల్లమీద ఒంగి చదువుతూ ఉన్నాడు. రాత్రంతా ఆయన అలాగే కూర్చున్నాడని శారదకు అర్థమైంది.
కాఫీ కప్పు బల్లమీద పెట్టి శారద పెద్దగా ఏడ్చేసింది. రామారావు బిత్తరపోయి లేచాడు.
‘‘శారదా, ఏమైందమ్మా’’ అని శారదను పట్టుకున్నాడు.
‘‘నాన్నా, నువ్వు లేకుండా నేను బతకలేను. నా కోసం నువ్వు క్షేమంగా ఉండాలి నాన్నా’’ అని వెక్కిళ్ళు పడిరది శారద.
‘‘నాకేమయిందమ్మా, బాగానే ఉన్నా’’.
‘‘డాక్టర్లందరూ నిన్ను విశ్రాంతిగా ఉండమన్నారు. నువ్వేమో రాత్రింబగళ్ళూ పనిచేస్తున్నావు’’.
‘‘శారదా! నీతో నేనెప్పుడూ అబద్ధం ఆడలేదమ్మా. ఇప్పుడూ ఆడను. చదవకుండా, రాసుకోకుండా నేనుండలేను. మంచం మీద పడుకుంటే నిద్రరాదు. తలనిండా ఆలోచనలు. నేను పరిష్కరించాల్సిన శాసనాలు ఉన్నాయి. అధ్యయనం చెయ్యాల్సిన చరిత్ర ఉంది. అదంతా చేస్తూ రాయవలసిందెంతో ఉంది. అదంతా మానేసి మంచంలో కళ్ళు మూసుకుని పడుకోవడం నావల్ల కాదమ్మా.’’
శారదకు తన ముందున్నదెంత పెద్ద సమస్మో అర్థమై కాళ్ళూ, చేతులూ వణికాయి.
‘‘నాన్నా నీకేదయినా అయితే నేను తట్టుకోలేను’’.
‘‘నాకేం కాదమ్మా’’ బలహీనంగా పలికిన ఆయన గొంతు మీద ఆయనకే నమ్మకం కలగలేదు.
‘‘నా మాట వినక తప్పదు’’ అని తండ్రిని అక్కడి నుంచి లేపి స్నానాదులు అయ్యాక తనే దగ్గర కూర్చుని ఆ మాటా, ఈ మాటా చెప్తూ ఉంది. కళాశాలకు శలవలవడంతో నాలుగు రోజులు ఆయనను అంటిపెట్టుకుని ఉండి ఆయనను పుస్తకాల బారినుంచి రక్షించింది. శారద వెంట వెంట తిరుగుతూ తండ్రితో మాటలు చెబుతున్న సూర్యానికి ఏదో భయం మనసులో కమ్ముకుంది.
ఐతే శారదకు పరీక్షలు తరుముకొస్తున్నాయి. ఆమె చదువుకుంటూ ఆ బాధ్యతను తల్లికి అప్పగించక తప్పలేదు.
శారద పరీక్షలు మొదలవకముందే రామారావు పరిస్థితి క్షీణించింది. వైద్యులు ఆయనను మద్రాసు నుంచి ఇంకెక్కడికైనా, పుస్తకాలు బొత్తిగా దొరకని చోటికి పంపిస్తే తప్ప పరిస్థితి చక్కబడదన్నారు.
రామారావు తానెక్కడికీ వెళ్ళనన్నాడు కానీ శారద ఊరుకోలేదు. తండ్రిని తీసుకుని స్వంత ఊరు వెళ్ళడానికి ఏర్పాట్లు చేయడంలో పడిరది.
ఆ రోజు రాత్రి సుబ్బమ్మ శారద దగ్గరికి వచ్చింది. రామారావు అనారోగ్యం పెరుగుతున్నకొద్దీ వాళ్ళిద్దరూ మాట్లాడుకోవడం ఎందుకో తగ్గిపోయింది. ఒకరిని చూడడానికి ఒకరు భయపడుతున్నట్లుగా ఉన్నారు.
తల్లి తన దగ్గరకు రావటంతో శారద తల్లికి ధైర్యం చెప్పాలనుకుంది.
‘‘అమ్మా! నువ్వేం భయపడకు. నాన్నకు తగ్గిపోతుంది.’’
సుబ్బమ్మ ఆ మాటలు విననట్టుగా ‘‘మీ నాయనమ్మకు వెంటనే ఉత్తరం రాయి. ఉన్న విషయం ఉన్నట్టుగా రాయి’’ అంది.
శారద నోటమాట రాలేదు.
‘‘మీ నాయనమ్మ కాశీ నుంచి రావాలనుకుంటే తగిన సమయం ఇవ్వాలి కదా శారదా. తీరా ఆవిడ…’’ అంటూ కొంగు నోట్లో కుక్కుకుంది. శారదకు ఆ మాటల సారాంశం అర్థమయ్యేసరికి తల తిరిగిపోయింది. తండ్రిని రక్షించుకోగలననే ఆలోచన తప్ప ఆయనకేమైనా అవుతుందనే ఊహే లేదు శారదకు.
‘‘నువ్వు వెంటనే ఉత్తరం రాయి. లేదా టెలిగ్రామో ఏదో అంటారుగా అదైనా ఇవ్వు. మీ నాన్న జబ్బు ఆవిడకు తెలియాలి.’’
స్థిరంగా చెప్పి అక్కడినుంచి వెళ్ళిపోయింది.
శారద రాత్రంతా అలానే కూచుని ఉంది. ఆ అమ్మాయి మెదడులో ఏ ఆలోచనా లేదు. అంతా శూన్యం.
తెల్లవారిన తర్వాత ఎవరో బలవంతంగా చేయిస్తున్నట్లు పనులు చేసుకుని టెలిగ్రాం ఇవ్వడానికి వెళ్ళింది.
నరసమ్మ కాశీ వెళ్ళిన కొత్తలో రెండువైపుల నుంచీ ఉత్తరాలు ఎక్కువగానే నడిచేవి. రెండు మూడేళ్ళలో అవి క్రమంగా తగ్గాయి. క్షేమంగా ఉన్నానంటూ క్లుప్తంగా ఒక కార్డు మాత్రమే వచ్చేది. రామారావు గారు క్రమం తప్పకుండా తల్లికి కావలసిన డబ్బు పంపుతుండేవారు. మధ్యలో ఒకరిద్దరు స్నేహితులు కాశీ వెళ్ళొచ్చినవాళ్లు నరసమ్మను చూశామనీ, ఆవిడ పూర్తిగా కాశీ మనిషైపోయిందనీ చెప్పేవాళ్ళు. గంగా స్నానం, ఈశ్వర దర్శనం, పురాణ పఠనం… ఇవి తప్ప ఆవిడకు మరో ధ్యాస లేదనీ, అక్కడ తెలుగు వాళ్ళందరికీ మంచీ చెడ్డా చెబుతుంటారనీ, ఆవిడ చాలా ఆనందంగా ఉందనీ, ముఖంలో తేజస్సు పెరిగిందనీ, రుషిలాగా ఉంది గానీ మామూలు మనిషిలా లేదనీ చెప్పారు. సుబ్బమ్మ ఆశ్చర్యంగా వినేది.
‘‘అత్తయ్య మనందరికీ దూరంగా అంత ఆనందంగా ఎలా ఉన్నార’’ని రామారావునడిగేది.
‘‘మనస్సు ఒకే విషయం మీద లగ్నమైనప్పుడు, ఇతర విషయాలు అంటనప్పుడు ఆ లగ్నమైన విషయం మీద చేసే పనికి ఆటంకం రానప్పుడు మనుషులకు ఆనందం కలుగుతుంది. అదృష్టవశాత్తు మా అమ్మకు పరమేశ్వరుడి మీద మనసు అంత ఏకాగ్రతతో లగ్నమైనట్లుంది. చీకూ చింతా లేకుండా బతుకుతోంది. ఆవిడా అదృష్టవంతురాలు, మనమూ అదృష్టవంతులం’’ అనేవాడు.
ఎక్కడున్నా ఆవిడ హాయిగా ఆరోగ్యంగా ఉందని బంధువులందరూ కూడా అదో విశేషంగా చెప్పుకునేవారు. తన చదువు కారణంగా నాయనమ్మ అంత దూరాన ఒంటరిగా ఉంటోందనే దిగులు శారదకు లేకుండా సుబ్బమ్మ, రామారావులు శారదతో నాయనమ్మ గురించి ఎన్నో సంగతులు చెప్పేవారు.
ఇప్పుడు ఈ వార్త విని నాయనమ్మ తట్టుకుంటుందా? వస్తుందా? రాకుండా అక్కడే బాధపడుతూ ఎలా ఉంటుంది.
నాయనమ్మకిలా టెలిగ్రాం ఇచ్చామని నాన్నకు చెప్పవచ్చా? అసలు నాన్న ఆరోగ్యం ఎందుకింత పాడయ్యింది?
ఎన్నో సందేహాలు…
మధ్యాహ్నం ‘‘అందరం కలిసి భోజనం చేద్దాం’’ అన్నారు రామారావు.
నలుగురూ కలిసి తింటున్నారు గానీ ఎవరికీ ముద్ద గొంతు దిగటం లేదు.
‘‘మన ఇల్లు బాగు చేయించారట నాన్నా. ఎల్లుండి మనం బయలుదేరుతున్నాం’’ అంది శారద.
‘‘మనం బయలుదేరటమేంటి? నన్ను కదా డాక్టర్లు వెళ్ళమంది’’ అన్నాడు రామారావు.
‘‘మీరొక్కరూ వెళ్ళి ఏం చేస్తారు?’’
‘‘ఊ… నువ్వొచ్చి నాకు వండిపెడుతూ ఉంటే ఇక్కడ శారద పరీక్షలు ఎలా రాస్తుందనుకున్నావు? తన సంగతి ఎవరు చూస్తారు?’’
‘‘నేనీ సంవత్సరం పరీక్షలు రాయను నాన్నా. వచ్చే సంవత్సరం రాస్తాను’’.
‘‘నేనూ రాయను’’ అన్నాడు సూర్యం.
‘‘ఆ మాట వింటుంటేనే నా జబ్బు పెరిగిపోతోంది. నువ్వు పరీక్షలు మానేసి నా పక్కన కూర్చుంటే నాకు నయమవుతుందనుకున్నావా? చాలా అధ్వాన్నమవుతుంది నా పరిస్థితి’’.
‘‘మరి ఒక్కడివే… ఎలా?’’
‘‘మన ఊరమ్మా అది. ఎంతోమంది ఉన్నారు. పైగా మన సోమేశ్వరరావు తెలుసు కదా… ఆయన నాతో వస్తానన్నాడు. ఇద్దరం వెళ్ళి నాకు కాస్త నెమ్మదించగానే తిరిగి వస్తాం. నా మంచీ చెడ్డా అన్నీ చూసుకోగలడు. మీ అమ్మకంటే వంట బాగా చేస్తాడు. నేను అంతా మాట్లాడాను…’’.
తల్లీ కూతుళ్ళ ముఖాల్లో నెత్తురు చుక్క లేదు. రామారావు గారు నెమ్మదిగా చెబుతారు కానీ ఆయన నిర్ణయం తీసుకుంటే దానినుంచి ఆయనను ఎవరూ మళ్ళించలేరని వాళ్ళకు తెలిసినట్లు ఎవరికీ తెలియదు.
‘‘నేను బయల్దేరి వెళ్ళేటపుడు మీరిద్దరూ కంటతడి పెట్టుకుంటే నేనక్కడ నిశ్చింతగా ఉండలేను. సూర్యం ఏడిస్తే అసలు చూడలేను. శారదా… నీకు పరీక్షల్లో మంచి మార్కులు రావటం, మెడికల్‌ కాలేజీలో సీటు రావటం… ఇవి నా ఆరోగ్యాన్ని చక్కబరుస్తాయని నీకు తెలుసు. అది జరగకపోతే నా ఆరోగ్యం బాగుపడదని చెప్పక్కర్లేదుగా. నా సంగతి నాకు వదిలి నువ్వు నిశ్చింతగా చదివి పరీక్షలు రాయి. నిన్ను మెడికల్‌ కాలేజీలో చేర్చడానికి నేను ఆరోగ్యంగా తిరిగి వస్తా.’’
రామారావు మాటలు భరించలేక సుబ్బమ్మ అక్కడినుంచి వెళ్ళిపోయింది. శారద దుఃఖాన్ని నిగ్రహించుకుంటూ అక్కడే తలదించుకు కూర్చుంది. మర్నాడు రామారావు గారు మద్రాసు నుంచి రెండు మూడు నెలల కోసం స్వగ్రామం
వెళ్తున్నారని తెలిసి నలుగురైదుగురు వచ్చి చూసి వెళ్ళారు. వాళ్ళతో ఉత్సాహంగా తన పరిశోధన గురించి మాట్లాడుతున్న తండ్రిని చూసి శారదకు ధైర్యం వచ్చింది.
ధైర్యంగానే తండ్రిని రైలెక్కించి వచ్చి చదువులో మునిగింది.
సుబ్బమ్మ కూతురికి అన్నీ అమరుస్తోందే గానే లోలోపల కుంగిపోతోంది. అది శారద గమనించకుండా జాగ్రత్త పడాలి.
నరసమ్మ కాశీ నుంచి ఉత్తరం రాసింది. రామారావు ఆరోగ్యం జాగ్రత్త అని చెబుతూ, తాను కాశీ ఒదిలి ఎన్నటికీ రాలేననీ, తన బంధాలు విముక్తం చేసుకునే క్రమంలో ఉన్నాననీ, ఏ బంధాలూ తనను గంగమ్మ నుండి విడదీయలేవనీ, తనను అర్థం చేసుకోమనీ రాసింది.