స్త్రీ వాదం తన పోరాటంగా చెప్పుకునే సారా వ్యతిరేక ఉద్యమంలో నల్లమల అటవీ గ్రామాల ఆదివాసీ చెంచు జాతి మహిళలు సైతం సారా నిషేధం కోసం రోడ్డెక్కి తమదైన ఉద్యమాన్ని నిర్మించారని ఎంతమంది స్త్రీవాదులకు తెలుసు? నల్లమల అడవిలో ఉండే అనేక చెంచు పెంటల్లో
(గ్రామాలు) ‘హటకేశ్వరం’ ఒకటి. ఈ గ్రామం శ్రీశైల ముఖద్వారం నుంచి దేవస్థానానికి వెళ్ళే దారిలో రోడ్డు పక్కనే ఎడమవైపు ఉంటుంది. అక్కడ మొత్తం ముప్ఫై రెండు దాకా చెంచు కుటుంబాలలో పిల్లా, పెద్దా కలిసి సుమారు 150 మంది దాకా జనాభా ఉంటారు. చెంచులు భారతదేశపు అతి ప్రాచీన ఆదిమ తెగ అని మానవశాస్త్రం చెబుతోంది. వారిది అనాదిగా మాతృస్వామిక సమాజం. పురుషులతో పాటు స్త్రీలు కూడా వేటాడడం, కందమూలాలు సేకరించడంలో సమానంగా పాల్గొంటారు. అటువంటి ఆదిమ జాతికి చెందిన మాతృస్వామిక వ్యవస్థకి అసలైన ప్రతినిధి భూమని ‘జెండాలమ్మ’. ఆమెకి తల్లిదండ్రులు ఆ పేరు ఎందుకు పెట్టారో తెలీదు గానీ ఆమె నిలువెత్తు ఆదివాసీ స్త్రీ చైతన్య ‘జెండా’లా ఉంటుంది. హటకేశ్వరంలో చెంచు గుడిసెల ముందు ఉండే చెట్టు నీడే ఆమె సింహాసనం.
జెండాలమ్మకు సుమారు అరవై సంవత్సరాలుంటాయి. ఆమె భర్త గజ్జలయ్య సాదా సీదా మనిషి. ఆమెకు పుట్టిన ఏడుగురు సంతానంలో ఒక్క మల్లమ్మ తప్ప అందరూ చిన్న వయసులోనే పౌష్టికాహార లోపంతో రోగాల బారిన పడి చనిపోయారు. ఇప్పుడు ఆమె కూతురు మల్లమ్మ కుటుంబం కూడా హటకేశ్వరంలోనే జెండాలమ్మ దగ్గరే
ఉంటుంది. ఒకరకంగా జెండాలమ్మ ముప్పై రెండు గడపలు ఉండే హటకేశ్వరం చెంచు పెంటకి పెద్ద దిక్కు అనొచ్చు. ఆ గ్రామానికి ఆమె నాయకురాలు, అందరి మంచి చెడ్డలు చూసుకునే తల్లి. సారా వ్యతిరేక ఉద్యమంతో పాటు చెంచులకు ఇళ్ళ పట్టాల కోసం, వారికి ఓటు హక్కు, ఆధార్‌ కార్డులు, ఉపాధి హామీ పథకం కింద పని, చెంచుల అభివృద్ది కోసం ఏర్పాటైన సమగ్ర గిరిజనాభివృద్ధి సంస్థ నుంచి రుణాలు ఇప్పించడం, చెంచులు అడవిలో సేకరించే వస్తువులకు న్యాయమైన ధరల కోసం గిరిజన కో`ఆపరేటివ్‌ స్టోర్‌ వారితో వాదించడం వంటి పోరాటాలు ఎన్నోచేసింది జెండాలమ్మ.
తొంభైల నాటి సారా వ్యతిరేక
ఉద్యమంలో జెండాలమ్మ క్రియాశీలక కార్యకర్త. చెంచు పెంటల్లో మగ
వాళ్ళు సొంతంగా తయారుచేసుకునే సారాతో పాటు ప్రభుత్వ సారా దుకాణాలలో దొరికే సర్కారీ సారా కూడా ఎక్కువగానే తాగి చిన్న వయసులోనే చనిపోవడంపై జెండాలమ్మ మరికొందరు చెంచు స్త్రీలతో కలిసి సారా నిషేధం కోసం ఉద్యమం చేసింది. అప్పట్లో శ్రీశైలం దేవస్థానం సమీపంలోని మేకలబండ, కొత్తపేట కాలనీల చెంచు స్త్రీలు జయమ్మ వంటి గిరిజనేతర స్త్రీల నాయకత్వంలో సారా నిషేధం కోసం రోడ్డెక్కి అటు భర్తలతో, ఇటు పోలీసులతో తన్నులు తిన్నారు. వారికి ఎటువంటి గుర్తింపు రాకుండానే ఆ ఉద్యమం ముగిసింది. శ్రీశైల దేవస్థానం పక్కనే ఉన్నప్పటికీ జెండాలమ్మకి వీరెవరూ తెలీదు. సారాని నిషేధించమని ఆమె తొంభయ్యవ దశకంలోనే కాదు ఎప్పుడూ అధికారులను అడుగుతూనే
ఉంటుంది. చేతిలో పది రూపాయలుంటే దాన్ని తాగుడుకి తగలేసి భార్యాపిల్లల్ని పస్తులుంచి ముప్ఫై, నలభై ఏళ్ళకే రాలిపోయే చెంచు పురుషుల కోసం ఆమె పడే తపన కొలవలేనిది. తాగుడు మానేస్తే ఈ అడవిలో దొరికే తిండితో మావోల్లు చానాకాలం బతకొచ్చు, నా బాధ అదే అంటుంది జెండాలమ్మ.
జెండాలమ్మ చేపట్టిన పోరాటాలలో చెంచుల ఇళ్ళ పట్టాల సమస్య ముఖ్యమైంది. ఇతరుల దృష్టిలో చెంచులు అసలు మనుషులు కారని, హటకేశ్వరంలో తాము ఎన్నో తరాలుగా నివసిస్తున్నా కనీసం ఇళ్ళపట్టాలు ఇవ్వకపోగా అటవీ అధికారులు ఒకవైపు, దేవస్థానం వారు మరోవైపు తమని మాటిమాటికీ ఖాళీ చేయమంటున్నారని, ఎట్టి పరిస్థితుల్లోనూ చెంచులు హటకేశ్వరం వదిలి వెళ్ళేది లేదని ఆమె కొంతకాలంగా అటవీ అధికారులతో యుద్ధం చేస్తోంది. అడవి అక్కడ అనాదిగా జంతువులను, పరిసరాలను అంటిపెట్టుకు బతికే అడవి బిడ్డలదేనని, తమని అక్కడినుంచి వెళ్ళమని అడిగే హక్కు దేవుడికి కూడా లేదని ఆమె అటవీ అధికారులతో, దేవస్థానం అధికారులతో తెగేసి చెప్పింది. దేవస్థానం వారు గతంలో ఒకసారి హటకేశ్వరం చెంచు గుడిసెలను తొలగించే ప్రయత్నం చేసినపుడు జెండాలమ్మ నాయకత్వంలో చెంచులు ప్రతిఘటించారు. జెండాలమ్మ అటవీ అధికారులను తమ నివాసంవైపు కన్నెత్తి కూడా చూడనివ్వదు. ఆమె ఎంతకైనా తెగించి పోరాడుతుందని అటవీ అధికారుందరికీ తెలుసు. అందుకే ఆమెతో ఎవరూ ఘర్షణకి దిగరు. ‘అధికారులతో ఏ పోరాటానికైనా నేను సిద్ధమే, పోరాటంలో పోతే నేను పోతా, కానీ నా చెంచు బిడ్డలు అడవిలో నిర్భయంగా బతకాలి, మా చెంచు పెంటలు ప్రశాంతంగా నిద్రపోవాలి’ అంటుంది వీరురాలు జెండాలమ్మ. రాజకీయ నాయకులు ఓట్లు అడగడానికి శ్రీశైలం, సున్నిపెంట గ్రామాలకు వచ్చినట్లు హటకేశ్వరం రాకపోవడం అక్కడ నివసించే చెంచుజాతిపై వారికుండే నిర్లక్ష్య ధోరణికి చిహ్నమని జెండాలమ్మ భావన. ఆమె చుట్టుపక్కల పెంటల చెంచులను సమీకరించి ప్రాజెక్టు అధికారి కార్యాలయం ముందు గతంలో ఎన్నోసార్లు ధర్నాలు, రాస్తారోకోలు నిర్వహించింది. ఇళ్ళ పట్టాల కోసం సమగ్ర గిరిజనాభివృద్ధి సంస్థ కార్యాలయానికి వెళ్తే గుడిసె కప్పుకునే పట్టాలు ఇచ్చారని జెండాలమ్మ చమత్కరిస్తుంది.
చెంచులకు సమగ్ర గిరిజనాభివృద్ధి సంస్థ ద్వారా లభించే లబ్ది, సదుపాయాల గురించి దాదాపు నల్లమల చెంచులకి ఎవరికీ తెలీదు. జెండాలమ్మకి కొందరు గిరిజనేతర అభ్యు దయ వాదులతో పరిచయాలు ఉన్నందున ఆమెకి వాటిపైన కొంతమేరకు అవగాహన ఏర్పడిరది. ఆమె తరచూ సున్నిపెంట (ప్రాజెక్టు కాలనీ)లో ఉండే సమగ్ర గిరిజనా భివృద్ధి సంస్థ ఆఫీసుకి, ఫారెస్టు రేంజర్‌ ఆఫీసుకు వెళ్ళి చెంచులకు ప్రభుత్వ పరంగా దక్కవలసిన సదుపాయాల కోసం అధికారు లను అడుగుతుంది. ఆ విధంగా చెంచులకు కొన్ని స్కీముల ద్వారా చిన్న మొత్తాలలో రుణాలు, వారికి ఓటు హక్కు, ఆధార్‌ గుర్తింపు కార్డులు వంటివి వచ్చేలా కృషి చేసింది. శ్రీశైల దేవస్థానానికి, సున్నిపెంట ప్రాజెక్టుకి వచ్చీపోయే రాజకీయ నాయకులను, ప్రభుత్వాధికారులను కలిసి గిరిజనుల సమస్యలను పరిష్కరించమని వినతి పత్రాలు సమర్పిస్తుంది జెండాలమ్మ. ఉపాధి హామీ పథకం ప్రకారం చెంచులకు పని కల్పించమని ఆమె అధికారులను కోరుతుంది. అయినా ప్రాజెక్ట్‌ ఆఫీసు దగ్గర ఎప్పుడూ తచ్చాడే దళారీల గురించి కూడా ఆమెకు తెలుసు. వారిపట్ల అప్రమత్తంగా
ఉండాలనే ఎరుక ఆమెకు ఉంది.
అడవి బిడ్డలకు అడవే తిండి పెడుతుంది. హటకేశ్వరం రోడ్డుమీద ఉండడం వల్ల అటవీ అధికారులు తరచుగా అక్కడ తిరుగుతూ చెంచులు జంతువులను వేటాడకుండా వారిని బెదిరించడం వలన వారు దాదాపు వేట మానుకుని పాల గడ్డలు, చెంచు గడ్డలు తవ్వుకుని తింటారు. చింతపండు, కరక్కాయలు, కుంకుడు కాయలు, జిగురు, తేనె మొదలైన వస్తువులను గిరిజన కో`ఆపరేటివ్‌ స్టోర్‌లో అమ్మి అక్కడనుంచి బట్టలు, నూనె వంటి వస్తువు లను కొనుగోలు చేస్తారు. వారి అమాయ కత్వాన్ని స్టోర్‌ నిర్వాహకులు సొమ్ము చేసుకోవడం సర్వసాధారణం. ‘అలగ్గాయ, మిత్తి గింజలు, కరక్కాయ మా సొత్తు. ఆటిమీద హక్కు మాదే. మీకు అవెక్కడ ఉంటాయో ఎరుకేనా?’ అంటూ గిరిజన స్టోర్‌ వారి జులుంని ప్రతిఘటిస్తుంది జెండాలమ్మ.
అడవిలో బోర్లు వేయడం వలన బంకమాకులు, పాల తీగలు చచ్చిపోయి అడవి బిడ్డలు తిండి కోసం నకనకలాడుతున్నారని, మరోవైపు అటవీ ఉద్యోగులు వారిని జంతువుల్ని వేటాడనీయ కుండా వేధిస్తున్నారని జెండాలమ్మ ఆవేదన చెందుతుంది. వర్షాకాలం వస్తే సొప్పగడ్డిలో ఉండే గుడ్డీగలు కుట్టి చెంచులు జ్వరంతో చనిపోతు న్నారని, కరువు పనిలో భాగంగా చెంచులకు తమ పరిసరాల్లో పెరిగే సొప్ప గడ్డిని కోసే పని ఇప్పించమని ఆమె ఫారెస్ట్‌ అధికారులకు వినతి పత్రాలు అందిస్తుంది.
హటకేశ్వరం చెంచు గూడెంలో నివసించే భార్యాభర్తలు తగవు పడినా, తాగుబోతు భర్తలు భార్యల్ని కొట్టినా ఆ విషయం జెండాలమ్మకి తెలిస్తే ఊరుకోదు. బయట సమాజంతో కొట్లాడే జెండాలమ్మ అంతరంగిక కుటుంబ విధానాన్ని కూడా నేర్పుగా పరిష్కరిస్తుంది. ఆమె మాటకు హటకేశ్వరం చెంచుపేటలోనే కాదు శ్రీశైలం దేవస్థానం, ప్రాజెక్టు కాలనీలో కూడా విలువ ఉంది. అక్కడి ప్రజా సంఘాలకు జెండాలమ్మ తలలో నాలుకలా ఉంటూ సమస్యల మీద నిత్యం తన గొంతు వినిపిస్తూ ఉంటుంది. ‘కొమురం భీమ్‌ చెంచు గిరిజన సంక్షేమ సంఘం’కి ఆమె అధ్యక్షురాలు.
జెండాలమ్మ కృషి ఫలితంగా హటకేశ్వరం చెంచులకు ఓటు హక్కు వచ్చాక వారికి కొంత బేరమాడే శక్తి పెరిగిందనవచ్చు. అయిన ప్పటికీ రాజకీయ నాయకులు ఆ అమాయ కులను కూడా గిరిజనేతర సామాన్య జనాన్ని చూసినట్టే కేవలం ‘ఓటర్లు’గా పరిగణించడం తప్ప వారి కడగండ్లను పట్టించుకునే నాయకులు లేరు. జెండాలమ్మ చెంచుల ఇళ్ళ పట్టాల కోసం చేస్తున్న పోరాటం ఇంకా ఫలించలేదు. ఆమె పంచాయితీ, మండల ఆఫీసుల చుట్టూ, సమగ్ర గిరిజనాభివృద్ధి ప్రాజెక్టు ఆఫీసర్‌ కార్యాలయం చుట్టూ కాళ్ళరిగిపోయేలా తిరుగుతూనే ఉంది.
అడవిలో పుట్టి అడవి మానుల్లా పెరిగి అమాయ కంగా ఉండే చెంచు స్త్రీ, పురుషులు పెద్దగా నోరు విప్పి మాట్లాడే సందర్భాలు ఉండవు. జెండాలమ్మ మాత్రం సగటు చెంచు స్త్రీకి పూర్తి భిన్నంగా ఉంటుంది. ఆమె ఎవరినైనా నిలదీసి మాట్లాడుతుంది. ఆ తెగువ ఆమెకి ఎలా అబ్బిందోనని ఆశ్చర్యం వేస్తుంది. దానికి ఆమె చెప్పే సమాధానం ‘తెంపు వొచ్చినప్పుడు ఎవురైనా మాట్టాడతారు’ అని. అది నల్లమల చెంచుల విషయంలో ఇప్పుడు జరుగుతున్న దౌర్జన్యాల సందర్భంగా బాగా సరిపోతుంది. వన్‌ ఆఫ్‌ సెవెంటీ (1/70) చట్టం గురించి ఆమెకి తెలీకపోయినా సహజ చైతన్యంతో తన పెంటలో గిరిజనేతరులనే కాదు, ఆఖరుకి మరో గిరిజన తెగ అయిన లంబాడీల పెత్తనాన్ని కూడా సహించని అడవి బిడ్డ స్వయం ప్రతిపత్తి జెండాలమ్మలో నిండుగా కనిపిస్తుంది. ఏ సిద్ధాంతం చదవకపోయినా జెండాలమ్మ స్వయంగా స్త్రీ సాధికారతకు ప్రతీక. ఆమె ఆదివాసీ మాతృస్వామ్యానికి, ఆత్మగౌరవానికి నిలువెత్తు ‘జెండా’.
