అనువాదం: సుధామయి సత్తెనపల్లి
గత నాలుగు దశాబ్దాలుగా తూర్పు ఉత్తరప్రదేశ్‌లో మెదడువాపు వ్యాధి వేలాదిమంది చిన్నారులను బలితీసుకుంది. ఇప్పుడు కేసులు బాగా తగ్గిపోయాయని అధికార లెక్కలు చూపుతున్నప్పటికీ, అలా తగ్గించి చూపడం పట్ల కలిగే ఆందోళనల మధ్య ఆ వ్యాధి ఇప్పటికీ భయాన్ని కలిగిస్తూనే ఉంది.
తన కొడుకు మరణానికి కారణమేమిటో తనకు తెలుసునని శోభా సాహ్ని అనుకునేవారు. కానీ అది జరిగిన ఏడు నెలల తర్వాత, ఆ కారణం గురించి ఆమెకు అంత ఖచ్చితంగా తెలియటంలేదు.
ఫిబ్రవరిలో ఒక ప్రశాంతమైన మధ్యాహ్నం వేళ, బ్రహ్మసరి గ్రామంలోని తన ఒక గది ఇంటి గుమ్మం ముందు కూర్చొని ఉన్న శోభ (30), ఆరేళ్ళ ఆయుష్‌ అనారోగ్యంతో ఎలా బాధపడ్డాడో గుర్తుచేసుకున్నారు. ‘‘వాడికి జ్వరం వచ్చింది, ఆ పైన కడుపులో నొప్పిగా ఉందన్నాడు’’ అని ఆమె చెప్పారు.
ఉత్తరప్రదేశ్‌, గోరఖ్‌పూర్‌ జిల్లాలోని వారి గ్రామాన్ని వర్షాలు ముంచెత్తిన తర్వాత, 2021 జులై చివరలో ఇలా జరిగింది. ఇలా వరదలు ముంచెత్తడం అసాధారణమేమీ కాదు. ‘‘ఇది ప్రతి యేటా జరుగుతూనే ఉంటుంది. నీరు బయటికి పోయే మార్గం లేదు’’ అని ఆమె చెప్పారు.
వర్షం కురిసిన ప్రతిసారీ బ్రహ్మసరి నీటిలో మునిగిపోతుంది. బహిరంగ మలవిసర్జన కారణంగా మానవ మలమూత్రాలు, ఆవు పేడ, గ్రామమంతటా చెల్లాచెదురుగా పడవేసే చెత్త ఆ నీటిలో కలిసిపోతుంది. ‘‘నీటిలో చచ్చిన పురుగులు ఉంటాయి, దోమలుంటాయి. మేం వంట చేసుకునే ప్రదేశాలలోకి మురికి నీరు చేరుతోంది’’ అని శోభ చెప్పారు. ‘‘మనం ఎంత ఆపాలని ప్రయత్నించినా పిల్లలు ఆ నీళ్ళలో ఆడుకుంటారు. ఇక్కడి జనం ఎక్కువగా వర్షాకాలంలోనే అనారోగ్యాల పాలవుతుంటారు’’.
గత ఏడాది ఇది ఆమె కొడుకు వంతయింది. ‘‘మేము మొదట బాబుకి బరహల్‌గంజ్‌, సిక్రిగంజ్‌లలోని రెండు ప్రైవేట్‌ ఆస్పత్రులలో చికిత్స చేయించే ప్రయత్నం చేశాం, కానీ లాభం లేకపోయింది’’ అని ఆమె చెప్పారు.
జ్వరం వచ్చిన ఒక వారం రోజుల తర్వాత, శోభ ఆయుష్‌ను అక్కడికి ఏడు కిలోమీటర్ల దూరంలో ఉన్న బేల్‌ఘాట్‌లోని సామాజిక ఆరోగ్య కేంద్రం (కమ్యూనిటీ హెల్త్‌ సెంటర్‌`సిహెచ్‌సి)కి తీసుకెళ్ళారు. అక్కడ ఆయుష్‌ని గోరఖ్‌పూర్‌లోని బాబా రాఘవ్‌ దాస్‌ వైద్య కళాశాల (బిఆర్‌డి మెడికల్‌ కాలేజ్‌)కు తీసుకువెళ్ళమని సూచించారు. అది బ్రహ్మసరికి 50 కిలోమీటర్ల దూరంలో ఉంటుంది.
బిఆర్‌డి మెడికల్‌ కాలేజ్‌, ప్రభుత్వ ఆధ్వర్యంలో నడిచే వైద్యకళాశాల మరియు ఆస్పత్రి. ఈ ప్రాంతంలో ఉన్న సంరక్షణా సౌకర్యాలలో ఇది కేవలం మూడవది. ఇది తూర్పు ఉత్తరప్రదేశ్‌, పొరుగు రాష్ట్రమైన బీహార్‌, ఇంకా నేపాల్‌ నుండి వచ్చే రోగులకు సేవలందిస్తోంది. తాము మూడు కోట్ల జనాభాకు సేవలందిస్తున్నట్లుగా ఈ ఆస్పత్రి పేర్కొంటోంది. ఈ ఆస్పత్రి తరచుగా రోగులతో కిటకిటలాడిపోతుంటుంది. ఆరోగ్య కార్యకర్తలు అధిక పని వత్తిడితో ఉంటారు.
గోరఖ్‌పూర్‌లోని ఆస్పత్రికి వెళ్ళిన తర్వాత ఆయుష్‌కు మూర్ఛలు మొదలయ్యాయి. ‘‘పిల్లవాడికి మెదడువాపు వ్యాధి వచ్చిందని వైద్యులు మాకు చెప్పారు’’ అని శోభ గుర్తు చేసుకున్నారు. దాదాపు ఐదు రోజుల తర్వాత ఆగస్టు 4, 2021న ఆయుష్‌ చనిపోయాడు. ‘‘నా కొడుక్కి ఇలా జరిగి ఉండకూడదు. తను చాలా మంచివాడు’’ అంటూ శోభ కన్నీళ్ళు పెట్టుకున్నారు.
జపనీస్‌ ఎన్‌కెఫలైటిస్‌ (జెఇ) 1978లో మొదటిసారిగా వ్యాపించినప్పటి నుంచి గోరఖ్‌పూర్‌ జిల్లాను మెదడువాపు వ్యాధి పట్టి పీడిస్తూనే ఉంది. నాలుగు దశాబ్దాలుగా, అక్యూట్‌ ఎన్‌కెఫలైటిస్‌ సిండ్రోమ్‌ (ఎఇఎస్‌) పదే పదే వ్యాప్తి చెంది ఈ ప్రాంతంలో వేలాదిమందిని బలిగొంది.
మెదడు వాపుతో సంబంధం ఉన్న లక్షణాలను స్థూలంగా చెప్పే పదమైన ఎఇఎస్‌, భారతదేశంలో ఉన్న ఒక తీవ్రమైన ప్రజారోగ్య సమస్య. దోమల ద్వారా సంక్రమించే వైరస్‌ (జెఇవి) ఎఇఎస్‌ వ్యాధికి ప్రధాన కారణం. అయితే, వ్యాధికి సంబంధించిన శాస్త్రీయ అధ్యయనం (ఇటియాలజీ) ప్రకారం వివిధ రకాల వైరస్‌లతో పాటుగా బ్యాక్టీరియా, శిలీంధ్రాలు, వ్యాధిని సంక్రమింపచేయని (నాన్‌ ఇన్‌ఫెక్షియస్‌) ఏజెంట్లు కూడా ఇందుకు కారణాలు.
తీవ్రమైన జ్వరం, మానసిక స్థితిలో మార్పు (మానసిక గందరగోళం, దిక్కుతోచని స్థితి, మతిమరుపు లేదా కోమా), మూర్ఛలు రావడం వంటివి ఈ అనారోగ్యం లక్షణాలు. ఎఇఎస్‌ సంవత్సరంలో ఏ సమయంలోనైనా, ఏ వయస్సు వారికైనా వచ్చే అవకాశం ఉన్నప్పటికీ, ఇది సాధారణంగా 15 ఏళ్ళలోపు పిల్లలపై ఎక్కువ ప్రభావం చూపిస్తుంది. తద్వారా తీవ్రమైన అనారోగ్యం, వైకల్యం, చివరికి మరణానికి కూడా దారితీస్తుంది. వర్షాకాలంలో, రుతుపవనాలు వచ్చి వెళ్ళిన తర్వాతి కాలంలో ఈ అనారోగ్యానికి సంబంధించిన కేసులు గరిష్ట స్థాయికి చేరుకుంటాయి.
పరిశుభ్రత, పారిశుధ్యం, శుభ్రమైన నీరు లోపించిన ప్రాంతాలు ఈ వ్యాధికి ఎక్కువగా గురవుతాయి. పైన చెప్పిన వ్యాధికారక పరిస్థితులన్నీ బ్రహ్మసరిలో ఉన్నాయి.
ఆయుష్‌కు మెదడువాపు వ్యాధి ఉందని నిర్ధారించుకోవడానికి, బిఆర్‌డి మెడికల్‌ కాలేజి ఇచ్చిన అతని మరణ ధృవీకరణ పత్రాన్ని చూపించాలని మేము అడిగాం. ‘‘అది మా మరిది దగ్గర ఉంది’’ అన్నారు శోభ. ‘‘ఆయన నంబర్‌ తీసుకుని వాట్సాప్‌లో పంపమని అడగండి’’.
మేం అలాగే చేశాం. కొన్ని నిమిషాల తర్వాత ఫోన్‌ బీప్‌మంది. ఆయుష్‌ తీవ్రమైన మెనింజైటిస్‌తో బాధపడుతున్నాడని, కార్డియోపల్మొనరీ అరెస్ట్‌తో మరణించాడని ఆ పత్రంలో ఉంది. ‘‘కానీ ఆయుష్‌ మెదడువాపు వ్యాధికి చికిత్స పొందుతున్నాడని డాక్టర్లు నాకు చెప్పారు’’ అని శోభ ఆశ్చర్యంగా అన్నారు. ‘‘వాళ్ళు నాకు ఒక విషయం చెప్పి మరణ ధృవీకరణ పత్రంలో మరొకటి ఎలా రాస్తారు!?’’ అన్నారు.
… … …
బాబా రాఘవ్‌దాస్‌ మెడికల్‌ కాలేజ్‌ ఆగస్టు 2017లో ఒకసారి వార్తల ముఖ్యాంశాలలోకి వచ్చింది. ఆస్పత్రిలో పైపుల ద్వారా సరఫరా అయ్యే ఆక్సిజన్‌ అయిపోవడంతో (ఆగస్టు 10) రెండు రోజుల వ్యవధిలోనే 30 మంది పిల్లలు మరణించారు. ఆక్సిజన్‌ కొరత కారణంగానే ఈ దుర్ఘటన జరిగిందనడాన్ని రాష్ట్ర ప్రభుత్వం అప్పట్లో కొట్టిపడేసింది. మెదడువాపుతో సహా సహజ కారణాల వల్లనే ఈ మరణాలు సంభవించాయనీ, ఆగస్టు 7 నుండి 9 మధ్య కూడా ఇంతే సంఖ్యలో పిల్లలు మరణించారని పేర్కొంది.
ఈ ఆస్పత్రిలో మరణాల సంఖ్య అత్యధికంగా ఉండడం అసాధారణమేమీ కాదు. బి.ఆర్‌.డి. మెడికల్‌ కాలేజీలో 2012 నుండి ఆగస్టు 2017 నాటి సంఘటన వరకు 3,000 మందికి పైగా పిల్లలు మరణించారు. ఆగస్టు 2017 నాటి విషాదానికి ముందటి మూడు దశాబ్దాలలో అక్కడ మరణించిన 50,000 మంది పిల్లల్లో (వారిలో ఎక్కువ మంది జెఇ లేదా ఎఇఎస్‌ కారణంగా) ఈ పిల్లలు కూడా ఉన్నారు. 2017లో జరిగిన మరణాలు గోరఖ్‌పూర్‌నూ, దాదాపు అన్ని ప్రాంతాలలోని ఎఇఎస్‌ కేసులను సంబాళించే, అత్యంత రద్దీగా ఉండే ఈ ఆస్పత్రినీ వేధిస్తున్న సమస్యను మళ్ళీ రగిలించాయి.
గోరఖ్‌పూర్‌ సొంతగడ్డ అయిన యూపీ ముఖ్యమంత్రి యోగి ఆదిత్యనాథ్‌కు ఇది ఒక పుండులా సలిపే సమస్య. ముఖ్యమంత్రి కాకముందు, 1998 నుండి వరుసగా ఐదుసార్లు గోరఖ్‌పూర్‌ పార్లమెంటరీ నియోజకవర్గానికి ఆయన ప్రాతినిధ్యం వహించారు.
రాష్ట్ర ఆరోగ్య శాఖ అధికారులు చెప్పిన దాని ప్రకారం, 2017 సంఘటన తర్వాత మెదడువాపు వ్యాధిని నియంత్రిం చడంలో ముఖ్యమంత్రి వ్యక్తిగతంగా ఆసక్తిని కనబరిచారు. గోరఖ్‌పూర్‌ ప్రధాన వైద్యాధికారి (సిఎంఓ) డాక్టర్‌ అశుతోష్‌ దూబే మాట్లాడుతూ, ‘‘ఎక్కువగా హాని కలిగించే ప్రాంతాలలో దోమలు వృద్ధి చెందకుండా నిరోధించడానికి మేము ముందుగానే (పురుగుమందు) చల్లించాము. మేము ఏప్రిల్‌లోనే టీకాలు (జెఇని నియంత్రించడానికి) వేయించే కార్యక్రమాన్ని ప్రారంభించాము. ఇంతకుముందు ఈ కార్యక్రమం చాలా ఆలస్యంగా జూన్‌ లేదా జులైలో జరిగేది. సాధారణంగా వర్షాకాలంలో కేసులు గరిష్ట స్థాయికి చేరుకుంటాయి’’ అన్నారు.
రాష్ట్రంలో ఎఇఎస్‌ను తమ ప్రభుత్వం నియంత్రించిందని గత కొన్నేళ్ళుగా సిఎం ఆదిత్యనాథ్‌ చెప్పుకొస్తున్నారు. డైరెక్టరేట్‌ ఆఫ్‌ నేషనల్‌ వెక్టర్‌ బోర్న్‌ డిసీజ్‌ కంట్రోల్‌ ప్రోగ్రామ్‌ (దేశస్థాయిలో వాహకం ద్వారా సంక్రమించే వ్యాధులను నియంత్రించే కార్యక్రమం యొక్క సంచాలక కార్యాలయం) ద్వారా ప్రచురించబడిన సమాచారం (డేటా) ముఖ్యమంత్రి మాటలకు మద్దతునిస్తోంది.
ఉత్తరప్రదేశ్‌లో నివేదించబడుతోన్న ఎఇఎస్‌, జెఇ కేసుల సంఖ్య క్రమంగా తగ్గుతోంది. ఉత్తరప్రదేశ్‌లో 2017లో 4,742 ఎఇఎస్‌ కేసులు నమోదయ్యాయి. వాటిలో 693 జెఇ కేసులు. మొత్తం మరణాల సంఖ్య 654 కాగా, జెఇ కారణంగా 93. రాష్ట్రంలో 2020లో 1,646 ఎఇఎస్‌ కేసులు, 83 మరణాలు నమోదయ్యాయి. ఇది 2021లో మరింత మెరుగ్గా ఉంది. 1,657 కేసులలో 58 మరణాలను నమోదు చేసింది. ఇందులో జెఇ కారణమైన మరణాలు కేవలం నాలుగు మాత్రమే. 2017 నుండి 2021 వరకు ఎఇఎస్‌, జెఇ మరణాలలో తగ్గుదల వరుసగా 91, 95 శాతం. ఇటీవలి శాసనసభ ఎన్నికలలో విజయం సాధించిన ఒక నెలలోపే ఏప్రిల్‌ 2, 2022న రాష్ట్రంలో ‘‘మెదడువాపు వ్యాధిని నిర్మూలించడం’’లో తన ప్రభుత్వం విజయం సాధించిందని ఆదిత్యనాథ్‌ చెప్పుకొచ్చారు.
అయితే, ఆయుష్‌ విషయంలో లాగానే, మరణ ధృవీకరణ పత్రాలలో పొంతన లేకుండా మరణ కారణాలను నమోదు చేయడం, సంఖ్యను తప్పుగా నివేదించడాన్ని సూచిస్తున్నాయి. ఆయుష్‌ మెదడువాపు వ్యాధితో చనిపోలేదని బేల్‌ఘాట్‌ బ్లాక్‌లోని సిఎచ్‌సి ఇన్‌ఛార్జ్‌ అధికారి డాక్టర్‌ సురేంద్ర కుమార్‌ తెలిపారు. బ్రహ్మసరి గ్రామం ఈ బ్లాక్‌లోనే ఉంది. ‘‘మీరు మాట్లాడుకున్న కేసు గురించి నాకు బాగా తెలుసు. ఇది ఎఇఎస్‌ మరణం కాదు. నా ప్రాంతం నుండి ఒక ఎఇఎస్‌ రోగిని చేర్చుకుని ఉంటే, ఆ విషయాన్ని వైద్య కళాశాల నాకు తెలియజేసి ఉండేది’’ అని ఆయన చెప్పారు. బాబా రాఘవ్‌ దాస్‌ మెడికల్‌ కాలేజీ ప్రిన్సిపాల్‌ డాక్టర్‌ గణేష్‌ కుమార్‌ను ూARI ఫిబ్రవరిలో కలిసినపుడు, బేల్‌ఘాట్‌ సిహెచ్‌సి ఇన్‌ఛార్జి మాటలతో ఆయన విభేదించారు. ‘‘సాంకేతికంగా మెనింజైటిస్‌ కూడా ఎఇఎస్‌ కిందకు వస్తుంది. ఆస్పత్రిలో చేరిన తర్వాత రోగికి ఎఇఎస్‌ నంబర్‌ కేటాయించబడుతుంది’’ అని చెప్పారు.
మెనింజైటిస్‌ను మరణానికి కారణంగా ఇచ్చిన ఆయుష్‌ మరణ ధృవీకరణ పత్రాన్ని మేము ఆయనకు చూపించాము. ‘‘ఇక్కడ ఎఇఎస్‌ నంబర్‌ ఒకటి ఉండాలి, కానీ లేదు!’’ అన్నారు గణేశ్‌ కుమార్‌, తన వైద్య కళాశాల ఆస్పత్రిలోనే జారీ చేసిన పత్రాన్ని అయోమయంగా చూస్తూ.
ఎఇఎస్‌ రోగిని గుర్తించడం కష్టం కాదని డాక్టర్‌ కపిల్‌ ఖాన్‌ అన్నారు. ‘‘ఎఇఎస్‌ అనేది ఒక ప్రాథమిక రోగ నిర్ధారణ. రోగికి 15 రోజుల కంటే తక్కువ వ్యవధిలో జ్వరం వస్తూ ఉంటే, ఏదైనా మార్పు (మూర్ఛలు లాంటివి) కనిపిస్తే, మీరు వారికి ఎఇఎస్‌ నంబర్‌ను కేటాయించవచ్చు. అందుకు మీరు ఎలాంటి పరీక్షలు చేయవలసిన అవసరం లేదు. ఆగస్టు 2017 ఘటన జరిగేవరకు మేం అలానే పనిచేశాం’’ అని ఆయన వివరించారు.
ఆగస్టు 10, 2017న బిఆర్‌డి మెడికల్‌ కాలేజి ఆస్పత్రిలో 23 మంది చిన్నారులు మరణించిన రోజున ఖాన్‌ డ్యూటీలో ఉన్నారు. ఆ ఘటన తర్వాత, విధి నిర్వహణలో నిర్లక్ష్యంగా వ్యవహరించారని ఆరోపిస్తూ ఉత్తరప్రదేశ్‌ ప్రభుత్వం ఆయనని సస్పెండ్‌ చేసింది. వైద్యపరమైన నిర్లక్ష్యంతో పాటు ఇతర ఆరోపణలతో ఆయన అరెస్టయ్యారు. ఏప్రిల్‌ 2018లో బెయిల్‌పై విడుదలయ్యేవరకు ఏడు నెలలపాటు జైలు శిక్ష అనుభవించారు. 2017 విషాదం తర్వాత తనను బలిపశువుగా మార్చారని ఆయన నమ్ముతున్నారు. ‘‘ఆస్పత్రి, డేటాను తారుమారు చేసింది. అందువలన నాకు ఉద్యోగం ఇచ్చేందుకు నిరాకరించారు’’ అని ఆయన చెప్పారు. నవంబర్‌ 2021లో బిఆర్‌డిలో పీడియాట్రిక్స్‌ లెక్చరర్‌గా పనిచేస్తున్న ఆయన సేవలను ఉత్తరప్రదేశ్‌ ప్రభుత్వం రద్దు చేసింది. ఆయన ఈ ప్రభుత్వ చర్యను అలహాబాద్‌ హైకోర్టులో సవాలు చేశారు. అనుకూలమైన అంకెలు చూపించడానికి ఎఇఎస్‌ కేసులను అక్యూట్‌ ఫీబ్రైల్‌ ఇల్‌నెస్‌ (ఎఎఫ్‌ఐ`తీవ్రమైన జ్వరసంబంధ వ్యాధి)గా జాబితా చేస్తున్నట్లు ఖాన్‌ చెప్పారు. ‘‘కానీ ఎఎఫ్‌ఐకి మెదడు ప్రమేయం ఉండదు. ఇది తీవ్రమైన జ్వరం మాత్రమే’’ అని చెప్పారు.
జిల్లా సిఎంఓ అశుతోష్‌ దూబే ఎటువంటి తప్పుడు నివేదికలనైనా ఖండిరచారు. ‘‘కొన్ని ఎఎఫ్‌ఐ కేసులు ఎఇఎస్‌ కేసులు కావచ్చు. అందుకే కేసులను మొదట పరిశీలన చేసి, ఆపైన తదనుగుణంగా వర్గీకరిస్తారు. కానీ అన్ని ఎఎఫ్‌ఐ కేసులూ ఎఇఎస్‌ కేసులు కావు’’ అని చెప్పారు.
తీవ్రమైన జ్వరసంబంధ వ్యాధి, అక్యూట్‌ ఎన్‌కెఫలైటిస్‌ సిండ్రోమ్‌గా మారవచ్చు. రెండు అనారోగ్యాలు స్క్రబ్‌ టైఫస్‌ అనబడే బాక్టీరియల్‌ ఇన్‌ఫెక్షన్‌తో సహా కొంత ఇటియాలజీని పంచుకుంటాయి. గోరఖ్‌పూర్‌ ప్రాంతంలో ఎఇఎస్‌ వ్యాప్తికి ఈ ఇన్‌ఫెక్షన్‌ ప్రధాన కారణంగా గుర్తించబడిరది. 2015, 2016లలో చేసిన అధ్యయనాలు 60 శాతం ఎఇఎస్‌ కేసులకు స్క్రబ్‌ టైఫస్‌ కారణమని అంచనా వేశాయి.
ఇటీవలే, 2019లో బిఆర్‌డి మెడికల్‌ కాలేజ్‌ తీవ్రమైన జ్వర సంబంధ అనారోగ్యాన్ని ప్రత్యేక అనారోగ్య వర్గంగా గుర్తించడం ప్రారంభించింది. కానీ దూబే వద్ద కానీ, గణేష్‌ కుమార్‌ వద్ద కానీ, వీటి సంఖ్యకు సంబంధించిన సమాచారం సిద్ధంగా లేదు.
ఎలాగైతేనేం, ఆ సంవత్సరం వైద్య కళాశాలలో చికిత్స పొందినవారి జాబితాను ూARI సంపాదించగలిగింది. ఎఇఎస్‌, జెఇలు వచ్చినప్పటి మాదిరిగానే వర్షాకాలంలో ఈ సంఖ్య గరిష్ట స్థాయికి చేరుకుంది. (ఎఎఫ్‌ఐకి దారితీసే ఇన్‌ఫెక్షన్‌లలో డెంగ్యూ, చికున్‌గున్యా, మలేరియా ఉన్నాయి) బిఆర్‌డి మెడికల్‌ కాలేజీలో 2019లో మొత్తం నమోదైన 1,711 ఎఎఫ్‌ఐ కేసులలో, 240 కేసులు ఆగస్టు 2019లో నమోదయ్యాయి. సెప్టెంబర్‌, అక్టోబర్‌ నెలల్లో వరుసగా 683, 476 కేసులు నమోదయ్యాయి. కానీ ఆ ఏడాది మొదటి ఆరు నెలల్లో మాత్రం ఒక్క కేసు కూడా నమోదు కాలేదు.
ఈ డేటాలో కొంత భాగాన్ని జర్నలిస్టు మనోజ్‌సింగ్‌, 2019 చివరలో తన వెబ్‌ సైట్‌ అయిన ‘గోరఖ్‌పూర్‌ న్యూస్‌ లైన్‌’లో ప్రచురించారు. చాలాకాలంగా బిఆర్‌డి మెడికల్‌ కాలేజీలో మెదడువాపు వ్యాధి కేసుల గురించి నివేదికలు అందిస్తోన్న సింగ్‌ ‘‘ఆస్పత్రి వారికి దాచవలసిన సమాచారం ఏమీ లేకపోతే, వారు మునుపటిలాగా సంఖ్యను ఎందుకు విడుదల చేయడంలేదు?’’ అని ప్రశ్నిస్తున్నారు. ఎఎఫ్‌ఐ రోగులలో జాబితా చేయబడిన జెఇ కేసులను, 2019లో నమోదైన 1,711 కేసులలో జెఇ కేసుల సంఖ్య 288 కూడా ఆయన ఎత్తి చూపారు.
అయితే,ఈ ఏడాది ఉత్తరప్రదేశ్‌ మొత్తంగా 235 జెఇ కేసులు మాత్రమే నమోదయ్యాయి. ‘‘బిఆర్‌డి దగ్గర ఉన్న 288 మంది రోగులలో కొందరు ఉత్తరప్రదేశ్‌కు చెందినవారు కాకపోవచ్చు. ఎందుకంటే ఈ వైద్య కళాశాల పశ్చిమ బీహార్‌, నేపాల్‌ల నుండి వచ్చిన రోగులను కూడా చేర్చుకుంటుంది’’ అని సింగ్‌ చెప్పారు. ‘‘కానీ ఎక్కువ కేసులు ఈ రాష్ట్రం (ఉత్తరప్రదేశ్‌) నుండే వచ్చాయి కనుక, సంఖ్యలు సందేహాలను లేవనెత్తుతాయి’’ అన్నారు.
బిఆర్‌డి మెడికల్‌ కాలేజీ ప్రిన్సిపాల్‌ గణేశ్‌ కుమార్‌ ఇలా అన్నారు, ‘‘బీహార్‌, నేపాల్‌ల నుండి వచ్చిన కేసుల సంఖ్యను కచ్చితంగా చెప్పడం చాలా కష్టం. కానీ అవి సాధారణంగా పది శాతానికి మించవు’’. ఇది ఎఇఎస్‌ కేసులను తప్పుగా నివేదించడం, తక్కువగా లెక్కించడం గురించి ఆందోళనలను పెంచుతోంది.
ఎఇఎస్‌ కేసును ఎఎఫ్‌ఐగా పరిగణించడం వల్ల కలిగే పరిణామాలు చాలా విస్తృతమైనవి. ‘‘ఎఇఎస్‌ చికిత్సకూ, ఎఎఫ్‌ఐ చికిత్సకూ మధ్య ప్రధాన వ్యత్యాసం మేనిటోల్‌ అనే ఔషధం. ఈ ఔషధాన్ని ఉపయోగించిన పక్షంలో, ఆ కేసును ఎఇఎస్‌గా వర్గీకరించాలి’’ అని కపిల్‌ ఖాన్‌ చెప్పారు. ‘‘ఎఇఎస్‌ రోగిని ఎఎఫ్‌ఐ కేసుగా పరిగణించడం అంటే మేనిటోల్‌ని ఉపయోగించకూడదని అర్థం. మీరు దాన్ని ఉపయోగించకపోతే, పిల్లలు (ఎఇఎస్‌ ఉన్న) ప్రాణాలతో ఉన్నప్పటికీ, జీవితాంతం వికలాంగులుగా మారతారు’’.
మెదడువాపు వ్యాధి సోకిన రోగి కుటుంబం, ఆ కేసును కేటాయించిన ఎఇఎస్‌ నంబర్‌ లేకుండా ప్రభుత్వ పరిహారం కోసం దరఖాస్తు చేయడానికి వీలులేదు. రోగి మరణించిన సందర్భంలో ఆ కుటుంబానికి రాష్ట్రం నుండి రూ.50,000, ప్రాణాలతో బయటపడిన వ్యక్తికి రూ.1 లక్ష నష్టపరిహారం వస్తుంది. మెదడువాపు వ్యాధి నుంచి బ్రతికి బయటపడిన చాలామంది దీర్ఘకాలిక అనారోగ్యాలతో పోరాడుతున్నారు.
ఎఇఎస్‌ ప్రధానంగా పేదలు, అట్టడుగున ఉన్నవారి కుటుంబాలపైనే దాడిచేస్తుంది. ఈ నష్టపరిహారం కూడా వీరికే చాలా అవసరం. అలాంటివారిలో శోభ కూడా ఒకరు.
ఆయుష్‌ను బిఆర్‌డి మెడికల్‌ కాలేజికి తీసుకెళ్ళడానికి ముందు, రెండు ప్రైవేటు ఆస్పత్రులలో చికిత్స చేయించినందుకు ఆమెకు మొత్తం లక్ష రూపాయలు ఖర్చయ్యాయి. తాము తమ బంధువుల నుండి అప్పు తీసుకున్నామని శోభ చెప్పారు. శోభ, ఉత్తరప్రదేశ్‌లోని ఇతర వెనుకబడిన తరగతుల జాబితా క్రిందకు వచ్చే నిషాద్‌ సామాజిక వర్గానికి చెందినవారు. ఆమె భర్త రవి, వారి గ్రామానికి 75 కిలోమీటర్ల దూరంలో ఉన్న అజంగఢ్‌ జిల్లాలోని ముబారక్‌పూర్‌ పట్టణంలో చిన్న బట్టల దుకాణాన్ని నడుపుతున్నారు. అతను నెలకు దాదాపు రూ.4,000 సంపాదిస్తారు.
ఆయుష్‌కు ఎఇఎస్‌ నంబర్‌ కేటాయించి ఉంటే శోభ కనీసం తన మరిదికి అప్పు తిరిగి చెల్లించి ఉండేవారు. తన మరిది అతని చదువు కోసం రూ.50,000 కూడబెట్టుకున్నాడని, తాము దాన్ని కూడా ఖర్చు చేయాల్సి వచ్చిందని ఆమె చెప్పారు.
ఈ కుటుంబానికి ఒక ఎకరం కంటే తక్కువ వ్యవసాయ భూమి ఉంది. అందులో వారు తమ ఇంటి వాడకం కోసం గోధుమలను పండిస్తారు. వర్షాకాలంలో తమ భూమి ముంపునకు గురవుతుంది కాబట్టి, తాము సంవత్సరానికి ఒక పంట మాత్రమే పండిరచగలమని బ్రహ్మసరిలోని తన ఇంటి వెలుపల ఉన్న చేతి నీటి పంపు నుండి నీళ్ళు కొడుతూ చెప్పారు శోభ.
గ్రామం నుండి ఐదు కిలోమీటర్ల దూరంలో ఉన్న బేల్‌ఘాట్‌ గ్రామ పంచాయతీలో 26 ఏళ్ళ కరీమ్‌బీర్‌ బేల్దార్‌ తన మేనకోడలి ఆరోగ్య పరిస్థితి గురించి తెలుసుకోవడానికి బిఆర్‌డి కాలేజీ ఆస్పత్రిలోని వైద్యులను తానెలా అడిగేవారో గుర్తు చేసుకున్నారు. కానీ అతనికి ఎవరూ సమాధానం చెప్పలేదు, చివరకు ఆమె చనిపోయిన తర్వాత కూడా.
అతని ఐదేళ్ళ మేనకోడలు రియాకు ఆగస్టు 2021లో జ్వరం వచ్చింది. ఆ పైన ఆమెకు మూర్ఛలు కూడా వచ్చేవి. ఆ లక్షణాలు ఎఇఎస్‌ మాదిరిగానే ఉన్నాయని అతను చెప్పాడు. అది వర్షాకాలమని, తమ ఇంటి చుట్టూ కలుషితమైన నీరు నిండిపోయి ఉందని, తాము ఆమెను వెంటనే సిహెచ్‌సికి తీసుకువెళ్ళామని, అక్కడ వాళ్ళు తమను బిఆర్‌డికి తీసుకువెళ్ళమని సూచించారని చెప్పారు.
రియాను ఆస్పత్రిలోని అమిత చెడ్డ పేరున్న పిల్లల వార్డులో చేర్చారు. ‘‘ఆమెకు ఏమయిందని మేము వైద్యులను అడిగాం, కానీ వారు మాకేమీ చెప్పలేదు. మేం ప్రశ్నలు అడిగినప్పుడల్లా వాళ్ళు మమ్మల్ని వార్డు నుండి బయటకు పంపేసే వాళ్ళు. నువ్వేమైనా ఆమెకు చికిత్స చేయబోతున్నావా అని అక్కడ పనిచేసేవారిలో ఒకరు నన్ను అడిగారు’’ అని బేల్దార్‌ చెప్పారు.
ఆస్పత్రిలో చేరిన ఒక రోజు తర్వాత రియా మరణించింది. ఆమె మరణ ధృవీకరణ పత్రంలో మరణానికి కారణంగా ‘సెప్టిక్‌ షాక్‌ క్రష్‌ వైఫల్యం’ అని పేర్కొన్నారు. దాని అర్థమేమిటో కూడా తనకు తెలియదని బేల్దార్‌ అన్నారు. ‘‘ఇంత గోప్యతను పాటించడానికి కారణమేంటి? మరణ ధృవీకరణ పత్రంలో మెదడువాపు వ్యాధిని గురించి ఏమీ పేర్కొనకపోవచ్చు. కానీ, ప్రతి సంవత్సరం పిల్లలు చనిపోతూనే ఉన్నారు’’.
శోభ కూడా అందుకే భయపడుతున్నారు. ఆయుష్‌ వెళ్ళిపోయాడు, కానీ ఆమె తన చిన్న కొడుకులు రాజ్‌వీర్‌ (5), కునాల్‌ (3)ల గురించి ఆందోళన చెందుతున్నారు. పరిస్థితులేమీ పెద్దగా మారలేదు. ఈ సంవత్సరం వర్షాకాలంలో కూడా వారి గ్రామం ముంపునకు గురయ్యే అవకాశం ఉంది. నీరు కలుషితమవుతుంది. ఆమె చేతి పంపు ద్వారా తీసిన మురికి భూగర్భ జలాలనే ఉపయోగించాల్సి
ఉంటుంది. ఆయుష్‌ ప్రాణాలు తీసిన పరిస్థితులే అతని తమ్ముళ్ళకు కూడా ముప్పుగా మిగిలాయి. వాటి పరిణామాలు ఎలా ఉంటాయో అందరికంటే శోభకే బాగా తెలుసు.
పార్థ్‌ ఎమ్‌.ఎస్‌.ఠాకూర్‌ ఫ్యామిలీ ఫౌండేషన్‌ నుండి స్వతంత్ర జర్నలిజం గ్రాంట్‌ ద్వారా ప్రజారోగ్యం, పౌర హక్కులపై నివేదికలు సమర్పిస్తారు. ఈ నివేదికలోని విషయాలపై ఠాకూర్‌ ఫ్యామిలీ ఫౌండేషన్‌ ఎలాంటి సంపాదకీయ నియంత్రణను పాటించలేదు.
(ఈ వ్యాసం (https://ruralindiaonline.org/en/articles/fevers-fears-and-missing-figures-in-gorakhpur/ పీపుల్‌ ఆర్కైవ్‌ రూరల్‌ ఇండియా (ruralindiaonline.org) మే 16, 2022 లో మొదట ప్రచురితమైనది.)
